الگوهای دموكراسی

مقاله حاضر برای تبیین دموكراسی و مدل های آن براساس رویكردهای مختلف, نگارش یافته است در این راستا مدل های متعدد و مختلفی براساس دیدگاه های هلد, هانتینگتون, راسل, ارمه, جی, گراهام, كَت و هابرماس ارائه شده و خصوصیات آنها بیان گردیده است

واژه‏های كلیدی: دموكراسی، هلد، هانتینگتون، راسل، ارمه، جی، گراهام، كَت، هابرماس.

درآمد

تأمل در الگوها و مدل‏های ارائه شده از دموكراسی پیش از هر چیز بیان‏گر این نكته است كه دموكراسی و روش‏های دموكراتیك یكسان نبوده و می‏تواند تجلیات مختلف و متنوعی پیدا كند. اهمیت این بحث هنگامی افزون خواهد شد كه توجه داشته باشیم در شرایط كنونی جامعه ایران موضوع «مردم‏سالاری دینی» و طراحی مبانی نظری آن در چالش و نوسانی از ابراز عقیده‏ها - از امتناع ذاتی طرح آن تا وجوب پرداخت به این مقوله - قرار دارد. این مقاله به اهم تقسیم بندی‏های ارائه شده در خصوص دموكراسی و الگوهای ارائه شده از آن می‏پردازد.

دموكراسی؛ بازار الگوها و مدل‏ها

نویسندگان و اندیشمندانی كه درباره دموكراسی بحث كرده‏اند، هر یك از زاویه ای خاص و به اعتباری ویژه، دموكراسی را به انواع و اقسامی تقسیم كرده است. برخی با توجه به جلوه‏های ظهور و شاخصه‏های تجلی یافته انواع حكومت‏های دموكراتیك، و بعضی دیگر با عنایت به تأثیر و نفوذ انواع نظریه‏ها در حكومت‏های دموكراسی، مدل سازی كرده‏اند.

در این مقاله به برخی از الگوهای ارائه شده كه از درجه‏ای از اهمیت و ابتكار برخوردارند اشاره می‏كنیم.

۱. دیوید هلد (یازده مدل دموكراسی)

وی در كتاب مدلهای دموكراسی در سال ۱۹۸۷ تحقیقی منضبط در خصوص انواع صورت‏های بروز یافته دموكراسی ارائه كرده است. مدل‏ها و تقسیم بندی‏های هلد از دموكراسی به قرار زیر است:

دموكراسی كلاسیك: از خصوصیات این دموكراسی مشاركت مستقیم شهروندان در امور قانون گذاری است. این مدل در یونان باستان و با خصوصیات شهروندان محدود آتن رهگیری شده است.۲

دموكراسی حمایتی: علت نام‏گذاری این دموكراسی این است كه مردم یا شهروندان فعال برای اطمینان حاصل كردن از این كه حاكمان سیاست‏هایی در جهت منافع آنها را پیگیری می‏كنند خواستار به دست آوردن حمایت حاكمان و نیز حمایت از یكدیگر هستند. در این دموكراسی اگر چه حاكمیت در نهایت متعلق به مردم است، اما به نمایندگانی تفویض می‏شود كه از سوی شهروندان اعمال حاكمیت كنند. در این دموكراسی حوزه دولت از جامعه مدنی مجزّاست و اختیارات دولت محدود است. وجود كانون‏های قدرت و گروه‏های رقیب نیز از شاخصه‏های این مدل است.۳ دموكراسی تكاملی رادیكال: در این مدل شهروندان از برابری سیاسی و اقتصادی و نیز آزادی برخوردارند و هیچ یك بر دیگری رجحان و تفوق ندارد. تقسیم وظایف قوا از خصوصیات اصلی این دموكراسی است. شرایط عمومی تحقق آن، اجتماع كوچك غیرصنعتی است.۴ دموكراسی تكاملی: در این دموكراسی، مشاركت در حیات سیاسی صرفاً برای پاسداری از منافع شخصی و فردی نیست، بلكه برای ایجاد شهروندانی آگاه، مسؤول و رشید نیز ضروری است. از ویژگی‏های این دموكراسی این است كه حق رأی همگانی بوده و تفكیك قوا به طور كامل در آن وجود دارد به نحوی كه حتی دستگاه بوروكراسی دولتی نیز از حاكمان منتخب مردم، كاركردی جداگانه دارند و تفكیك شده‏اند. تحقق این دموكراسی در جامعه مدنی مستقل همراه با اقتصاد رقابتی و مالكیت خصوصی میسّر است.۵

دموكراسی مستقیم ماركسیستی: این نوع مدل را دیویدهلد به همراه شرح نظریه‏های ماركسیستی در گرایش‏های مختلف آن شرح می‏دهد. از خصوصیات حاكم بر این مدل كه در دو حالت سوسیالیسم و كمونیسم تبیین شده، این است كه پیش شرط تحقق آزادی واقعی، پایان استثمار و در نهایت برابری كامل اقتصادی و سیاسی است. شرایط جوامع سوسیالیستی مثل تنظیم امور به وسیله كمون‏ها و آرمان‏هایی چون شكست بورژوازی و وحدت پرولترها (كارگران) و نیز از بین رفتن تمامی طبقات از شاخصه‏ها و بسترهای تحقق این مدل است.۶ دموكراسی نخبه‏گرای رقابتی: در این مدل نویسنده با طرح نظریات شومپیتر و حملات وی به دموكراسی كلاسیك، مدلی از حكومت دموكراتیك را بیان می‏دارد كه در آن نخبگان سیاسی كارآمد و كاردان تصمیم‏گیرندگان اصلی هستند. در این مدل طبق نظریه‏های شومپیتر نقش شهروندان معمولی بسیار محدود است. مدل نخبه گرایی رقابتی شاهد خصوصیاتی چون حاكمیت سیاست‏های حزبی در پارلمان، تمركز در رهبری سیاسی و حكومت پارلمانی با قوه مجریه قوی هستیم. از شرایط عمومی مطرح در این مدل می‏توان به جامعه صنعتی، انتخاب كنندگان كم اطلاع یا عاطفی و همچنین فرهنگ سیاسی تحمل‏پذیر و متساهل اشاره كرد.۷ دموكراسی تكثرگرایانه: در این مدل به دیدگاه تجربی در دموكراسی كه مبتنی بر نظریات اندیشمندان و نویسندگان آمریكایی است توجه می‏شود. از خصوصیات این مدل كم كردن آسیب‏پذیری حكومت به وسیله حفظ اقلیت‏ها و تأمین آزادی‏های همه جانبه سیاسی است. آزادی بیان، آزادی تشكیلات سیاسی و غیر سیاسی، تنوع گروه‏های در پی كسب نفوذ در سیاست و میانجی‏گری و داوری حكومت بین تقاضاها و مطالبات متكثر، از ویژگی‏های این مدل به شمار می‏رود.۸ دموكراسی حقوقی: در مدل حقوقی، اهتمام و توجه به اصل اكثریت برای حفظ آزادی و حفاظت از افراد در مقابل حكومت خود رأی توصیه می‏شود. همچنین خصوصیاتی چون حداقل مداخله دولت در جامعه مدنی و زندگی خصوصی و حداكثر میدان عمل برای جامعه بازار آزاد و وجود رهبری سیاسی در محدوده اصول لیبرالی را می‏توان برای آن برشمرد.۹ دموكراسی مشاركتی: در این مدل گفته شده كه حق مساوی برای تكامل شهروندان و تأمین منافع آنان صرفاً در یك جامعه مشاركتی تحصیل می‏شود. مشاركت مستقیم شهروندان در نهادهای اصلی جامعه چون محل كار و محله و فعالیت احزاب مشاركتی در قالب ساختارهای پارلمان‏گونه یا كنگره‏ای از خصوصیات این مدل است. برای تحقق دموكراسی مشاركتی به حداقل رساندن قدرت بوروكراسی غیر مسؤول در زندگی عمومی و خصوصی لازم شمرده شده است.۱۰ دموكراسی خودمختار: در مدل مزبور بر شرایط و خصوصیات خودمختاری دموكراتیك تأكید می‏شود. شرایطی كه در آن به زندگی دموكراتیك بیش از رأی دادن ادواری شهروندان توجه می‏شود. در دموكراسی خودمختار می‏بایست فرصت‏هایی برای شهروندان ایجاد شود كه بتوانند ظرفیت‏ها و استعدادهای خود را بروز دهند و در برخورداری از این فرصت‏ها و محدودیت‏ها می‏بایست افراد یك جامعه با هم برابر باشند. دسترسی آزاد و همگانی به اطلاعات برای تضمین تصمیم‏گیری‏های آگاهانه در كلیه امور، ایجاد مسؤولیت جمعی در زمینه امور اجتماعی و تقلیل كار روزمره به حداقل ممكن و همچنین وجود بنگاه‏های اقتصادی خود گردان و شركت‏های خصوصی متنوع و نظام حزبی رقابتی از ویژگی‏ها و شرایط دیگر این مدل است.۱۱

دموكراسی (فراگیر) جهانی: در این مدل، دموكراسی با لحاظ شرایط عصر جهانی شدن مورد بحث قرار گرفته است. در دموكراسی جهانی(Cosmopolitian Democracy) باتوجه به این كه در شرایط موجود روابط منطقه‏ای و جهانی با یكدیگر اصطكاك افزون‏تری دارند، اصول خودمختاری سیاسی نیازمند آن است كه در یك مرزبندی و سنگربندی(Entrenchment) جدید در سیستم ارتباطی «منطقه‏ای» و «جهانی» باز تعریف شود. نویسنده مقاصد و خصوصیاتی را در دو مرحله بلند مدت و كوتاه مدت برای تحقق این مدل پیشنهاد می‏كند. مواردی چون بازسازی نقش رهبری سازمان ملل و توابع آن چون شورای امنیت، ایجاد یك دادگاه حقوق بشر بین المللی جدید، تأسیس نیروی نظامی مؤثر بین‏المللی، تفكیك میان علایق و منافع اقتصادی و سیاسی و تأسیس پارلمان جهانی از جمله خصوصیات پیشنهادی در این مدل هستند.۱۲

۲. ساموئل هانتینگتون (امواج سه‏گانه دموكراسی)

---