موقعیت جهانی نفت ایران

صنعت نفت و گاز ایران كه رگ حیات آن است علائم نگران كننده ای بروز داده است افزایش خارق العاده مصرف انرژی در داخل كشور, تلاش دوچندانی برای حفظ سطح فعلی صادرات نفت و گاز را می طلبد

كشورهای معدودی در جهان از قدرت ایران در عرصه انرژی برخوردارند، حال آنكه ایران در حال تبدیل شدن به یك قدرت هسته‌ای نیز هست.در حالی كه آمریكا در خاورمیانه به باتلاق فرو رفته، نفوذ ایران در منطقه در سایه ثروت انرژی آن، در حال افزایش است. با این وجود، اقتصاد ایران نقطه ضعف بزرگی نیز دارد. گزارش نشریه معتبر اقتصادی بیزینس ویك، پیرامون وضعیت نفت و گاز ایران كه در آخرین شماره این نشریه چاپ شده، حاوی نكات مهم و مسائل مهمی است .

صنعت نفت و گاز ایران كه رگ حیات آن است علائم نگران‌كننده‌ای بروز داده است. افزایش خارق‌العاده مصرف انرژی در داخل كشور، تلاش دوچندانی برای حفظ سطح فعلی صادرات نفت و گاز را می‌طلبد.

اگر سیاست‌های مصرف انرژی در داخل ایران مورد تجدیدنظر قرار نگیرد، مهم‌ترین منبع درآمدی و نقطه اتكای سیاست‌های تهران، رو به محو شدن خواهد گذارد. «سعد رحیم» تحلیلگر موسسه «پی.اف.سی انرژی» مستقر در واشنگتن، در این زمینه می‌گوید: «با ادامه روند فعلی مصرف انرژی در ایران، صادرات نفت خام این كشور طی یك دهه آتی به صفر خواهد رسید».

البته این برداشت مغایرتی با این واقعیت ندارد كه ایران روی منابع عظیم انرژی قرار گرفته است. ذخایر ۱۳۷میلیارد بشكه‌ای نفت ایران، آن را پس از عربستان در رتبه دوم كشور های بزرگ نفتی جهان جای داده و در زمینه گازطبیعی نیز این كشور خاورمیانه‌ای پس از روسیه، دومین دارنده بزرگ گاز جهان است. اما واقعیت‌های جاری بر ظرفیت تولید نفت و گاز ایران مسئله‌ای جدا از ذخایر عظیم آن هستند.

این كشور طی سال‌جاری به علت تاخیرهای صورت‌گرفته در بهره‌برداری پروژه‌های جدید و كمبود توان فنی، به طور متوسط حدود ۹/۳ میلیون بشكه در روز نفت تولید كرده كه ۵ درصد كمتر از سهمیه آن در اوپك است. حال آنكه ظرفیت تولید نفت ایران در سال ۱۹۷۴ حدود ۱/۶ میلیون بشكه در روز بود.

«شركت ملی ‌نفت» كه مسئول اصلی تولید نفت ایران است، راه دشواری در پیش دارد. بدون ارتقای اساسی تجهیزات، تولید نفت ایران در میادین اصلی آن، كه عمر برخی از آنها به دهه ۲۰میلادی بازمی‌گردد، با روند كاهنده شدیدی روبه‌رو خواهد بود. در ماه سپتامبر «كاظم وزیری هامانه» وزیر نفت ایران اعلام داشت كه بدون سرمایه‌گذاری‌های جدید، ظرفیت تولید نفت ایران سالانه ۱۳ درصد كاهش خواهد یافت كه تقریبا دو برابر رقم مورد پیش‌بینی كارشناسان نفتی خارجی است. «سعد رحیم» در این‌باره می‌گوید: «شركت ملی نفت ایران به تدریج به این نتیجه رسیده كه حفظ شرایط فعلی نیز چالش بسیار بزرگی است».

● نوبت بازی

بحران در حال ظهور در بخش نفت ایران نتیجه سال‌ها بی‌توجهی و عدم سرمایه‌گذاری كافی است. دولت ایران همچون سایر كشورهای تولیدكننده نفت مثل ونزوئلا و مكزیك،‌ صنعت نفت را «گاو پول‌سازی» می‌داند كه مرتبا درآمدهای آن را به منظور اجرای برنامه‌های اجتماعی می‌دوشد.

ایران طی سالیان اخیر به طور میانگین سالانه فقط ۳ میلیارد دلار برای سرمایه‌گذاری در بخش نفت اختصاص داده كه از یك سوم آنچه برای حفظ رشد تولید لازم است، كمتر است.

عامل افزایش فشارها بر بخش تولید نفت ایران، سیاست‌هایی است كه به تشویق مصرف‌ بی‌رویه انرژی در این كشور منتهی شده است. قیمت هر گالن بنزین در ایران فقط ۳۵سنت است كه همین قیمت ارزان، رشد سالانه ۱۰درصدی مصرف بنزین را در این كشور به دنبال داشته است.

مصرف فزاینده بنزین در ایران بسیار فراتر از تولید داخلی آن است و در نتیجه، ایران طی سال‌جاری مجبور به واردات ۵ میلیارد دلار بنزین معادل ۴۰ درصد كل مصرف داخلی خواهد بود. دولت برنامه ۱۶میلیارد دلاری ساخت و توسعه پالایشگاهی را به منظور افزایش ۶۰ درصدی ظرفیت تولید بنزین در دستور كار دارد، اما اگر ایران قیمت بنزین را افزایش ندهد، سرمایه‌گذاری‌های جدید فقط رشد مصرف را تامین خواهند كرد و مانع رشد مصرف نخواهند شد.

كاهش درآمدهای نفتی، فشار مضاعفی را بر دولت وارد خواهد آورد. این در حالی است كه هزینه‌های عمومی دولت طی سال‌جاری ۲۱درصد افزایش یافته و به ۲۱۳ میلیارد دلار رسیده كه از كمك‌های مالی به مناطق روستایی تا تسهیلات به زوجین را شامل می‌شود. بدون درآمدهای نفتی، مخارج اجتماعی بالای دولت می‌تواند موجب رشد شدید تورم خواهد شد.

ایران نیاز فراوانی به سرمایه‌گذاری‌های خارجی برای ارتقای صنعت نفت خود دارد. تهران از سال ۱۹۹۵ تاكنون حدود ۲۰میلیارد دلار سرمایه از شركت‌های خارجی همچون رویال داچ شل، توتال و استات اویل جذب كرده است. اما سرمایه‌گذاری‌های عظیم در سال‌های اخیر به علت تشدید تنش هسته‌ای ایران به ندرت دیده شده است.

اكنون ایران با افزایش توانایی داخلی، به شركت‌های خارجی فقط پروژه‌های حفاری چاه‌ها و نه بهره‌برداری از آنها را پیشنهاد می‌كند و سهم اندكی از سود پروژه‌ها را به شركت‌های خارجی واگذار می‌كند. مثلا «انی»، غول نفتی ایتالیا،‌ كه از سال ۱۹۵۷ پای ثابت پروژه‌های نفت و گاز ایران بوده است فقط ۳۵ هزار بشكه در روز از میادین نفتی ایران تولید می‌كند و امیدی به افزایش این میزان را نیز ندارد.

«پائولو اسكارونی» مدیر اجرایی انی می‌گوید: انی خود را به حضور در ایران متعهد می‌داند و فقط در صورت اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه این كشور و خواست دولت ایتالیا برای پیروی آنی از این تحریم‌ها است كه از حضور در ایران كناره خواهد گرفت. با این وجود، انی معتقد است به منظور تقویت حضور خود در ایران، شرایط ایران برای انعقاد قرارداد با شركت‌های نفتی خارجی باید تغییر كند.

تاخیرهای نامنظم اما بی‌پایان، مانع به بهره‌برداری رسیدن بعضی از بزرگترین پروژه‌های نفتی ایران شده است. یكی از اولویت‌های اصلی ایران، پروژه میدان عظیم نفتی آزادگان در جنوب این كشور است كه توان تولید ۲۶۰ هزار بشكه در روز را خواهد داشت. اما در ماه اكتبر تفاهم اولیه سال ۲۰۰۴ میان ایران و ژاپن برای توسعه این میدان لغو شد و سهم ۷۵ درصدی اینپكس در این پروژه به ۱۰درصد كاهش یافت.

پیش از آن نیز شركت شل به علت افزایش هزینه‌ها و مشكلات فنی از قرارداد ۸۰۰ میلیون دلاری میادین نفتی سروش و نوروز كناره‌گیری كرده بود. در ماه ژانویه نیز شركت استات اویل قرارداد ۳۲۹میلیون دلاری با یك پیمانكار داخلی برای توسعه یكی از فازهای میدان پارس جنوبی را لغو كرده بود.

● سرعت كند

فقط در بخش نفت نیست كه ایران در حال از دست دادن زمان است، بلكه مذاكرات ایران با قطر برای بهره‌برداری از میادین عظیم مشترك گازی پارس جنوبی نیز ظاهرا بی‌نتیجه مانده و دو كشور برای تولید از میدان مشترك گازی مسابقه گذارده‌اند. در حالی كه قطر قرارداد بزرگی را با اكسون موبیل و شل برای توسعه میدان گازی خود بسته است، ایران با توتال و شل با سرعت بسیار آهسته‌تری گام برمی‌دارد. با توجه به رشد مصرف گازطبیعی در ایران و سرعت پروژه‌های تولید گاز ایران (با وجود مذاكرات با دیگر كشورها برای صادرات گاز) به نظر نمی‌رسد كه ایران تا سال ۲۰۱۰ قادر به صادرات عظیم گاز باشد.

شركت‌های انرژی خارجی هم‌اكنون در حال لابی با مقامات ایرانی برای تغییر شرایط قراردادهای نفت و گاز این كشور هستند. مدیران شركت‌های نفتی خارجی به قراردادهای بلندمدت‌تر و با كنترل و بازگشت سرمایه‌ بیشتر علاقه‌مندند. اما آهنگ تغییر قوانین در ایران بسیار كند است و مقامات این كشور علاقه چندانی به اعطای شرایطی به شركت‌های خارجی ندارند كه در داخل كشور بسیار مطلوب پنداشته شود. یك مدیر نفتی در این زمینه می‌گوید: «علائمی از تغییر شرایط در قراردادها دیده می‌شود، اما شدت و عمق این تغییرات فقط در حد حدس و گمان است».

آیا ایران می‌تواند معمای انرژی خود را حل نماید؟ برخی كارشناسان معتقدند ایران دیر یا زود به هدف خود خواهد رسید چرا كه این كشور توانست تقریبا بدون كمك شركت‌های خارجی، ظرفیت تولید خود را از ۲/۱میلیون بشكه در روز در سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ (جنگ با عراق) به حدود ۴میلیون بشكه در روز افزایش دهد؛ بنابراین قادر خواهد بود ظرفیت تولید فعلی را حداقل طی یك دهه آینده حفظ كند.

به هر حال اگر تهران با معضل صنعت نفت خود برنخورد، در موقعیت ویژه‌ای قرار خواهد گرفت، موقعیتی كه با افزایش نارضایتی كشورهای غربی از رشد واردات نفت، مواجه خواهد بود.

مترجم:حسین لطفی

منبع: همشهری آن‌لاین