ایران و چالشهای اجتماعی جهان در هزاره سوم

آینده و چگونگی آن همیشه یکی از دغدغه های بشر بوده است کمبود منابع طبیعی و نامحدود بودن نیازهای انسانی موجب شده تا آدمیان با برنامه ریزی و مطالعه علمی آینده, فردای بهتری را برای خود ترسیم کنند

آینده و چگونگی آن همیشه یکی از دغدغه های بشر بوده است. کمبود منابع طبیعی و نامحدود بودن نیازهای انسانی موجب شده تا آدمیان با برنامه ریزی و مطالعه علمی آینده، فردای بهتری را برای خود ترسیم کنند.

مبتنی بر همین نیاز، «آینده شناسی » به عنوان یک رشته علمی و ابزاری مفید برای کمک به رشد و توسعه جوامع انسانی مطرح شده و مطالعات و پروژه های متعددی در این زمینه صورت گرفت.

در این میان «پروژه هزاره» به عنوان پروژه دایمی مطالعه آینده ، تدوین و تعریف شده است که از سال ۱۹۷۷ تاکنون با تهیه گزارش های سالانه ، اطلاعات مفیدی در اختیار پژوهشگران و برنامه ریزان قرار می دهد.

براساس مطالعات و تحقیقات انجام شده در این چارچوب ، مشخص شد که نگرانی ها و دغدغه های بیشتری در آینده ، نه مسائل فوق العاده و ماورای طبیعی بلکه مسائلی به ظاهر پیش پاافتاده و ساده مثل آب ، مواد خام ، بهداشت و همه آن نیازهای اساسی است که جهان جدید بر آن بنا شده است ، بنابراین مشکل یک منطقه ، محدود به آن مکان نمی شود بلکه مساله فرامنطقه ای است که نیازمند راه حل های فرامنطقه ای و عام است.

بالطبع این یک جلوه از جهانی شدن را نیز نشان می دهد. در مطالعاتی که پروژه هزاره انجام داده است ، تعداد چالشهایی که پیش روی جامعه بشری قرار می گیرد، شناسایی شده که ۱۵ مورد زیر سالانه به روز می شود.

۱) توسعه پایدار

۲) آب

۳) جمعیت و منابع

۴) مردم سالاری

۵) دیدگاه های بلندمدت جهانی

۶) جهانی شدن و فناوری اطلاعات

۷) فاصله فقیر و غنی

۸) بهداشت

۹) ظرفیت برای تصمیم گیری

۱۰) صلح و جنگ

۱۱) زنان

۱۲) تبهکاری

۱۳) انرژی

۱۴) علم و فناوری

۱۵) اخلاقیات جهانی

شناخت چالشهای جهانی ، شناخت مسائل محلی خودمان است ، زیرا این دو آنچنان به هم آمیخته اند که از نظر علمی تفکیک پذیر نیستند.

در واقع چالشهای جهانی دارای معادل های محلی و منطقه ای هستند و اصولا مهمترین چالشها، امری ذاتا فراملیتی و دارای راه حل های فراسازمانی هستند و یک دولت و یا سازمان خاص به تنهایی نمی تواند به حل آنها مبادرت ورزد و مستلزم توافق ها و همکاری های بین المللی هستند.

به هر حال ما در این مقاله می کوشیم به طور اختصار به این چالشها بپردازیم ، این کار حداقل می تواند ما را در شناخت مسائلمان یاری کند.

● توسعه پایدار

توسعه پایدار ممکن است بزرگترین تهدید پس از جنگ هسته ای برای آینده بشریت باشد. جهان از تعامل ناخوشایندی بین جمعیت و رشد اقتصادی از یک سو و کیفیت محیط زیست از سوی دیگر به صورت فزاینده ای آگاهی می یابد، لذا بیشتر رهبران سیاسی و روشنفکران جهانی ، توسعه پایدار را به عنوان مهمترین هدف برای اتحاد بشریت و ساختارهای اجتماعی آن می شناسند.

یکی از پایه های اصلی و اولیه توسعه پایدار، رشد و توسعه اقتصادی است. این عامل به همراه نوآوری فناورانه ، موثرترین عامل تغییر طی ۲۰۰ سال گذشته بوده است.

امروزه بویژه در آینده ، توسعه پایدار با حفظ و کنترل محیط زیست ، نسبتی قدرتمند دارد لذا رشد کشاورزی و متناسب با محیط باید مورد توجه قرار گیرد! به طوری که مصرف زیاد آب ، انرژی و منابع دیگر کاهش یابد. باید برای رسیدن به توسعه پایدار در آینده با آب و هوای تمیز و محیط زیست سالم ، قوانین زیست محیطی فراملی را با توجهی ویژه تدوین کرد.

توسعه پایدار علاوه بر سیاست های جهانی باید به نیازهای منطقه ای نیز بپردازد مثلا در آفریقا توسعه پایدار مستلزم از بین بردن فقر زیاد و ایدز است و یا در امریکای لاتین نابودی دلالان مواد مخدر است. اگر ۱۰ درصد جمعیت دنیا در کشورهای صنعتی به مصرف ۹۰ درصد منابع جهانی ادامه دهد، پایداری اجتماعی ممکن نیست.

● آب

در تمام قاره ها، سطح آبهای زیرزمینی در حال پایین رفتن است. بیش از یک میلیارد نفر آب آشامیدنی سالم ندارند.

نیمی از مردم جهان سیستم فاضلاب مناسب ندارند و ۸۰ درصد کل بیماری ها در کشورهای در حال توسعه دارای منشا آب ناسالم هستند.

زمینهای کشاورزی در تمام جهان در حال بایر شدن است. حدود ۴۰ درصد جامعه بشری در حوضه های آبریز رودخانه هایی که بین بیش از ۲ کشور مشترک است ، زندگی می کنند.

اگر روندهای کنونی تداوم یابد تا سال ۲۰۵۰ میلادی از هر ۳نفر ۲ر نفر در مناطقی که مشکل کمبود آب دارند، زندگی خواهند کرد.

ادامه وضع فعلی به بحران های جهانی آب منجر خواهد شد که باعث مهاجرت های جمعی ، بیماری و جنگ خواهد شد، لذا سرمایه گذاری در مدیریت آب و ایجاد پیمان ها و توافق های همکاری در زمینه حقوقی آب ضرورت می یابد.

● جمعیت و منابع

در مناطقی که مردم کمتری دسترسی به نیازهای روزانه زندگی دارند، جمعیت ، بیشترین رشد را دارد. تغذیه کافی ، سرپناه ، آب و بهداشت باید برای آنها تامین شود.

در غیر این صورت افزایش مهاجرت ، برخورد و نزاع و بیماری ، اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. هر چند نرخ رشد جمعیت در حال کاهش است ، انتظار می رود جمعیت ۶ میلیارد نفری در سال ۲۰۵۰به ۹ میلیارد برسد و ۹۸ درصد این رشد در کشورهای فقیر خواهد بود.

حدود ۴۰ درصد جمعیت جهانی در چین و هند زندگی می کنند که صنعت رو به رشد آنها مصرف منابع و صدمه به محیط زیست را شتاب می دهد.

شهرنشینی از ۵/۲ میلیارد در یک نسل افزایش خواهد یافت.

منابع طبیعی مقابل این همه رشد در حال کاهش است.

برنامه توسعه سازمان ملل تخمین می زند که ارزش روز طبیعت برای اقتصاد جهانی ۳۸ تریلیون دلار در سال است و ۴۰ درصد اقتصاد کشورهای در حال توسعه به تنوع زیستی وابسته است ; در حالی که این سرمایه در حال نابودی است.

● دموکراسی

برای اولین بار در تاریخ ، مردم بیشتری در حکومت های دموکراتیک زندگی می کنند تا در حکومت های استبدادی.

از آنجا که دموکراسی ها تمایلی برای جنگ با یکدیگر ندارند و با توجه به این که احتمال وقوع بحران های انسانی در حکومت های استبدادی بسیار بیشتر است ، روند به سوی دموکراسی باید به آینده صلح آمیزتر منجر می شود; اما ظهور دموکراسی یک فرآیند آزاد نیست ; در زمان انتقال ، بسیاری از مردم درآمد و موقعیت اجتماعی خود را از دست می دهند.

دموکراسی های جدید باید سوؤاستفاده های قبلی از قدرت را بررسی کنند تا اعتماد مردم را جلب کنند.

تغییرات قابل ملاحظه ای مانند انتخابات چندحزبی ، مطبوعات آزاد، قانون اساسی مکتوب و تغییر قوانین ، بلافاصله فرهنگ دموکراسی را با مسوولیت های شهری ایجاد نمی کند. دموکراسی واقعی زمانی حاصل می شود که خود مردم نه یک سازمان خارجی ، انتظار پاسخگویی از دولت داشته باشند.

رشد فرهنگ دموکراسی به افزایش با سوادی ، شفافیت ، پاسخگویی ، دسترسی به رسانه ها و مشارکت شهروندان در حل مسائل نیازمند است.

● دیدگاه های بلندمدت جهانی

پیچیدگی ، شتاب تغییرات و جهانی سازی در آغاز هزاره جدید توجه بیشتری به مطالعات آینده را تشویق می کند.

پیچیدگی روزمره سیاسی و نیاز به مدیریت مسائل جاری ، وقت کمی برای پرداختن به تصویر جامعه درازمدت ، امیدها و پیامدهای آن باقی می گذارد; اما متاسفانه بسیاری از رهبران سیاسی فقط به انتخاب کوتاه مدت توجه دارند.

نیاز به ایجاد فرآیند مشارکتی دیده می شود که به وسیله مطالعات آینده ، افزایش تحصیل و آموزش در تفکر نسبت به آینده ، تغییر روشهای آموزش ، ایجاد روشهای ارتباطات و بازنگری مستمر دیدگاه آینده و به کارگیری روشهای مطالعات آینده در تمام سطوح تصمیم گیری میسر خواهد شد.

● جهانی شدن فناوری اطلاعات

اینترنت از دیده دیگری در تاریخ سریع تر رشد کرده است. سالانه حدود ۲ تریلیون در جهان از این طریق جابه جا می شود. در عوض ۵تا ۶ا سال یک میلیارد نفر می توانند به این سیستم عصبی سیاره ای وصل شوند.

کاربردهای فناوری اطلاعات می تواند بزرگ ترین متعادل کننده بین کشورهای ثروتمند و فقیر باشد. هر چند این فناوری ها ممکن است صلح و فراوانی بیاورند، اما تهدید جنگ اطلاعاتی تروریسم ، آسیب پذیری بازارهای مالی ، تقلب ، از بین رفتن تنوع فرهنگی باید مورد مطالعه قرار گیرد.

ساحل اقیانوس آرام به طور موثری اقتصاد اطلاعاتی را شکل می دهد. کمتر از یک درصد آفریقایی ها از اینترنت استفاده می کنند. تعداد تلفنها در توکیو بیشتر از تمام قاره آفریقاست.

هند به عنوان یکی از بازیکنان اصلی فناوری اطلاعات و ارتباطات ظهور کرده است.

به هر حال اینترنت در حال تبدیل شدن به مقر جهانی جامعه بشری است ، این می تواند به متلاشی شدن ساختار اجتماعی قبلی و ظهور ساختار اجتماعی جدیدی منجر شود.

● فاصله فقیر و غنی

از دهه ۱۹۶۰ طول عمر در کشورهای در حال توسعه از ۴۶ به ۶۴ سال افزایش یافته ، مرگ و میر نوزادان به نصف کاهش یافته است.

نسبت کودکان ثبت نام شده در مدارس ابتدایی به بیش از ۸۰ درصد رسیده و دسترسی به آب سالم دو برابر شده است ، در عین حال ۲ میلیارد نفر درآمد روزانه معادل یک تا ۲ دلار در روز دارند.

بیشتر کشورهای فقیر در ۳۰ سال گذشته به طور مستمر کاهش درآمد داشته اند. اروپا ۵۰ میلیون شهروند فقیر دارد. نبود توازن در ثروت علاوه بر پیامدهای اخلاقی به افزایش مهاجرت از مناطق فقیر به ثروتمند منجر می شود، همچنین به حفظ کیفیت محیط زیست لطمه می زند.

وقتی بازار آزاد را گروههای کوچک مورد استفاده قرار می دهند، رفتار غیراخلاقی ، توزیع غیرمنصفانه درآمد، ناپایداری اقتصادی و تبهکاری رشد می یابد.

● بیماری ها

بیماری های واگیردار باعث حدود ۳۰ درصد مرگ و میر در دنیا هستند. در طول ۲۰ سال گذشته ، بیش از ۳۰ مورد بیماری بسیار واگیردار مانند آبولا و ایدز شناسایی شده است ; به علاوه در طول ۲۰ سال گذشته ، ۲۰ بیماری بازپدید مانند سل و مالاریا به دلیل به کارگیری بی رویه یا استفاده نابه جای داروها در برابر این داروها مقاوم شده اند، در این زمان بیماری های قدیمی مانند وبا، طاعون ، دیفتری و تب زرد دوباره پس از سالها به عنوان تهدیدی عمومی ظاهر شده اند.

اثر این تحولات با عواملی چون رشد سریع مسافرت های بین المللی ، جمعیت زیاد که با سوؤتغذیه و تحصیلات کم در خانه های نامناسب و غیراستاندارد زندگی می کنند، آمار محیط غیربهداشتی و بهداشت ناکافی و صنایع آب و فاضلاب کم کیفیت مضاعف شده است.

جهانی شدن تجارت ، همچنین تغییرات اخیر در تولید، جابه جایی و فرآورده های غذایی ، خطر بیماری های با منشاؤ غذایی را افزایش داده است.

عوامل محیطی نیز انسان را در مخاطره بیماری های ناشناخته قرار داده است ، به علاوه فعالیت هایی مانند جنگل زدایی ، جهانگردی ، جنگ و مهاجرت به نقاط دورافتاده ، به خطر مواجهه با این بیماری ها افزوده است.

در طول ۱۰ سال احتمال دارد حدود ۴۰ میلیون کودک که به دلیل ایدز یتیم شده اند، در آفریقا بزرگ شوند و بسیاری برای ادامه بقا به تبهکاری روی آورند.

● ظرفیت برای تصمیم گیری

با افزایش پیچیدگی برخی امور به تصمیم گیری با کمک اطلاعات ، اقدامات موثر و نتایج سریع نیاز است ; اما به نظر می رسد تعداد و شباهت انتخاب هایی که باید در نظر گرفته شود، در حال رشد و در ورای توان موجود برای تحلیل و تصمیم سازی است.

تعداد افراد درگیر در تصمیم گیری نیز در حال افزایش است که باعث پیچیدگی بیشتر می شود. مسوولیت های اخلاقی بندرت در تصمیم گیری ها در نظر گرفته می شود، همچنان که دمکراسی گسترش می یابد، تعداد افراد درگیر در تصمیم گیری نیز افزایش می یابد، بنابراین جمع بندی را مشکل تر می کند.

● صلح و جنگ

تروریسم به صورت فزاینده ای مخرب و گسترده شده و دوری از آن دشوار شده است. شدت برخوردهای مذهبی ، قومی و نژادی نیز در حال افزایش است.

سلاحهای شیمیایی ، بیولوژیکی و جنگ اطلاعاتی هم ارزان است و هم به سهولت از سوی گروههای کوچک قابل استفاده است. در همین حال راهبردهایی برای صلح و امنیت جهانی در حال شکل گیری است و کوششهای جهانی که احترام به تنوع زیستی و ارزشهای اخلاقی مشترک را تشویق می کند، در حال رشد است.

● زنان

بهبود سوادآموزی ، از بین رفتن مرگ و میر کودکان ، روشهای ضدبارداری ارزان و بهبودیافته ، برنامه تنظیم خانواده موثر، حرکتهای حقوق زنان و استفاده از اینترنت ، موقعیت اجتماعی زنان را بالا برده و مشارکت آنان را در اقتصاد پولی در چند دهه اخیر افزایش داده است.

در جایی که موقعیت زنان تقویت شده است ، نرخ تولید کاهش یافته و تامین اجتماعی پیشرفت کرده است.

زنان تحصیلکرده تمایل دارند با داشتن تعداد فرزندان کمتر، فرزندانی سالمتر تربیت کنند و در نیروی کار به صورت موثرتری شرکت داشته باشند. در ۲۰ سال گذشته در کشورهای در حال

توسعه سوادآموزی و ثبت نام زنان در مدارس دو برابر مردان بوده و مرگ و میر جهانی زنان ۵۰ درصد کاهش یافته است.

در این حال خشونت علیه زنان بین ۱۵ تا ۴۳ سالگی بیشتر از سرطان، مالاریا و حوادث ترافیکی و حتی جنگ باعث مرگ می شود.

۷۰ درصد جمعیت ۳/۱ میلیاردی فقیران جهان را زنان تشکیل می دهند. تداوم بقای کودکان به قدرت اقتصادی زنان و نقش آنان در جامعه بستگی دارد.

● تبهکاری فراملی

تبهکاری ملی یک صنعت جهانی با رشد بسیار سریع همراه است که ارزش ناخالص حدود یک تریلیون دلار و سودی برابر ۵۰۰ میلیارد دلار دارد.

یک شبکه جهانی از کارتل های مواد مخدر، مافیای سابق و افسران سابق سرویس های مخفی از کشورهای مختلف ، حجم عظیمی از پول را از مواد مخدر غیرقانونی و دیگر منابع جمع کرده است.

این پول به اعضای آن کمک می کند تا به کمک دانش و فناوری ، سود بیشتری ببرند و قدرت جهانی بیشتری کسب کنند.

● انرژی

مصرف جهانی انرژی در ۲۰ سال آینده، ۵۰ درصد افزایش می یابد. بیش از ۳۰۰ نیروگاه هسته ای در اطراف دنیا بین ۱۰ تا ۱۵ سال آینده تعطیل می شوند، در نتیجه منابع جدید انرژی مورد نیاز خواهد بود نه تنها برای تقاضای بیشتر بلکه برای جبران انرژی از دست رفته.

به خاطر از رده خارج شدن نیروگاه های هسته ای فرسوده تعداد کمی از نیروگاه های هسته ای در حال ساخت است و هنوز هیچ راهی برای از بین بردن ضایعات هسته ای وجود ندارد.

صنایع جدید مانند سلولهای خورشیدی ، انرژی خورشید گرمایی ، انرژی زمین گرمایی ، هیدروژن ، انرژی باد، انرژی موج ، زیست جرم ، گرمای جزیی اقیانوسی ، گداخت هسته ای و ماهواره های انرژی خورشیدی به اندازه کافی سریع پیشرفت نمی کنند تا این فاصله را پر و تقاضای آینده را تامین کنند.

● علم و فناوری

خطشکنی های علمی و کاربردهای فناوری بسرعت شرایط جامعه بشری را تغییر می دهند. تعامل بین علوم مختلف با ظهور فناوری های ارتباطات و اطلاعات شتاب یافته است.

● اخلاقیات جهانی

حل چالشهای ۱۴ گانه ای که تا به حال توضیح داده شد موضوعات اخلاقی و انتخاب های مهمی است.

مانند: آیا باید به کشورهای فقیر اجازه داده شود تا برای حداقل بخشی از توسعه خود، ایجاد آلودگی کنند؟ چگونه حق آب یک کشور در تعادل با نیاز به آب کشور دیگر قرار می گیرد؟ این نوع مسائل در پیچیدگی و چندوجهی بودن بسیار بزرگ است که جنبه سیاسی داشته و حداقل با عقل و متعارف گروهی همخوانی ندارند.

اخلاقیات جهانی موضوع بزرگ پس از محیط زیست در ۲۵ سال آینده خواهد بود. باید سیاست های موثری پیدا کرد تا در عین مبارزه با فساد بتوان گروههای فشار پارلمانی را کنترل کرده و خودمحوری را کاهش داد، هدایت والدین برای ایجاد حس ارزش را اشاعه داد، احترام به قدرت های قانونی را تشویق و در نهایت توافقات همگانی درباره اخلاقیات ایجاد کرد.

یکی از مشکلات تاریخی که به لحاظ معرفت شناسی و فرهنگی مانع عمده ای در راه توسعه یافتگی کشور ما بوده است روحیه دم غنیمتی بودن و بی توجهی به آینده است.

این روحیه باعث شده است ما کمتر به فردای خود فکر کنیم، اما عقلانیت مدرن ایجاب می کند که با نگاه به آینده امروز را سامان دهیم. هرچند این جمله درست است که «گذشته ، چراغ راه آینده است» اما چشم اندازی به آینده نیز در انتخاب راهبردهای منطقی و آگاهانه برای زیستن در حال، تاثیر ژرفی می گذارد لذا ضرورت عقلانی و علمی ایجاب می کند که نخبگان و روشنفکران ده بپردازند تا فردای بهتر را برای خود و نسل آینده قرار دهند.

سیدرضا صائمی