غنای موسیقایی شعر مهدی اخوان ثالث

مهدی اخوان ثالث م امید یکی از سرشناس ترین چهره های شعر معاصر است که با حضور ۴۰ ساله خود در عرصه شعر و ادب, کارنامه درخشانی از خود به یادگار گذاشت و یکی از تأثیرگذارترین شاعران عصر خود به شمار می رود

مهدی اخوان ثالث (م.امید) یکی از سرشناس‌ترین چهره‌های شعر معاصر است که با حضور ۴۰ ساله خود در عرصه شعر و ادب، کارنامه درخشانی از خود به یادگار گذاشت و یکی‌ از تأثیرگذارترین شاعران عصر خود به شمار می‌رود. شاعری توانا که با زبانی فاخر، زیبا و مطنطن و با پشتوانه‌ای غنی از شعر و ادب کلاسیک‌ فارسی به سرودن شعر نو روی آورد و از همان‌ آغاز با سرودن و انتشار شعرهایی چون «زمستان» به شهرت و اعتباری بی‌نظیر دست یافت و موجب‌ پدیدآمدن یکی از تأثیرگذارترین شاخه‌های شعر نیمایی شد. شعری که افزون بر زبان و بیان و محتوای غنی و بهره‌گیری خوب و به جا از امکانات‌ وزن عروضی و نیز قافیه‌های کناری در شعر، ریشه‌ در راز و رمز موسیقایی زبان و ظرفیت‌های‌ موسیقایی زبان -به دور از امکانات وزن عروضی- دارد. به عبارت دیگر یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های‌ شعرهای نوی اخوان غنای موسیقایی آن‌هاست. موسیقی لطیفی که با استفاده از ظرفیت‌های‌ موسیقایی زبان فارسی و ترکیب و هم‌نشینی و هم‌جواری واژگان و تکرار صامت‌ها و مصوت‌ها و به کارگیری واژه‌های هم‌خانواده و حتی تضاد و تناسب و مراعات نظیر، در کنار وزن عروضی‌ نیمایی و بهره‌وری از تأثیر موسیقایی قافیه‌های‌ کناری و درونی، پدید آمده است و حال و هوای خاصی‌ به شعرهای وی می‌بخشد: «ای لحظه‌های شگفت و گریزان که گاهی -چه کمیاب-

این شت خون و خجل را

در بارش نور نوشین خود می‌نوازید

او می‌پرد چون دل پر سرود قناری‌

از شهربند حصارش فراتر

و می‌تپد چون پر بیمناک کبوتر

تن، شنگی از رقص لبریز

سر، چنگی از شوق سرشار

غم، دور و اندیشه بیش و کم دور

هستی، همه لذت و شور.»

حالت: از این اوستا، ص ۶۴

یا: «نگفتندش، چو بیرون می‌کشاند از زادگاهش سر که آنجا آتش و دود است. نگفتندش: زبان شعله می‌لیسد پر پاک جوانت را همه درهای قصر قصه‌های شاد مسدود است‌ نگفتندش: نوازش نیست، صحرا نیست، دریا نیست‌ همه رنج است و رنجی غربت‌آلود است. »

پرنده‌ای در دوزخ: زمستان، ص ۱۴۹

به‌طور کلی آنچه را که به عنوان موسیقی در شعر مطرح می‌شود می‌توان به سه گونه عمده: موسیقی بیرونی، موسیقی درونی و موسیقی معنوی‌ قسمت کرد.

موسیقی بیرونی همان موسیقی ظاهری شعر است، که در شعر کلاسیک فارسی با استفاده از وزن‌ عروضی و قافیه‌های کناری، در قالب‌هایی چون‌ قصیده، غزل و مثنوی و غیره پدید می‌آید و هویداترین بخش موسیقی شعر است؛ که در شعر نیمایی نیز به همان صورت، تنها بدون رعایت‌ تساوی طولی مصراع‌ها و نیز عدم الزام به رعایت‌ قافیه‌کناری در پایان مصراع‌های شعر -به گونه‌ای‌ آزادتر از شعر کلاسیک- به کار می‌رود و با توجه به‌ تفاوت‌هایی که با عروض شعر کلاسیک دارد به‌ وزن عروضی نیمایی یا وزن نیمایی معروف شده‌ است و در این‌جا نیازی به بحث و گفت‌وگو درباره آن‌ نیست. موسیقی معنوی، نهفته‌ترین بخش موسیقایی‌ شعر است که به نوعی از هماهنگی موسیقایی جاری‌ در کلیت شعر پدید آمده و نیز در بعد معنایی شعر و از رهگذر ارتباط معنایی و مفهومی بین واژگان شعر و ترکیب آن‌ها با یکدیگر، پدید می‌آید و بیشتر در انسجام‌بخشیدن به شعر و تشکیل و تشکل فرم و ساختار شعر نقش دارد و عنصری است نهفته و دور از دسترس که پرداختن بدان تنها از طریق بررسی‌ فرم و ساختار کلی شعر عملی است و بدین جهت در اینجا تنها با اشاره از آن می‌گذریم. اما سومین بخش از موسیقی شعر، موسیقی‌ درونی است، که در کنار موسیقی بیرونی، از مهم‌ترین عواملی است که غنای موسیقایی شعرهای‌ مهدی اخوان ثالث را پدید می‌آورد، و موسیقی‌ است که از چگونگی هم‌جواری واژگان و ترکیب‌ آن‌ها با یکدیگر و نیز استفاده از تکرار صامت‌ها و مصوت‌ها و نیز به کارگیری قافیه‌های درونی در شعر پدید می‌آید و ریشه در ذهن و زیان شاعر دارد؛ که در اینجا برای آشنایی بیشتر با کاربرد این‌ بخش از موسیقی شعر، در شعرهای اخوان و نقش‌ کاربرد آن در غنای موسیقایی شعرهای اخوان به‌ بررسی آن می‌پردازیم: ۱-قافیه‌های درونی:

قافیه‌های درونی از رعایت عنصر قافیه بین‌ واژگان داخل متن، یا واژگان درون مصراع‌های‌ شعر پدید می‌آید و بر لطافت شعر می‌افزاید، مثل‌ کلمات هم‌قافیه: دیگران-غمان-زمان-آن-و زانوان، در این پاره از شعر:

«کنار از دیگران، تنه

غمان را یک زمان کوچانده تا آن سوی خط و خطه پندار

گرفته گونه‌گون زنهار سوگندی‌

نه هیچش اعتمادی لیک بر سوگند و بر زنهار

دو پایش متکای دست‌ها، آرنج بر زانو

و گاهی بر ستون زانوان بازو

نشسته بر زمین و تکیه بر دیوار.»

دل غمناک: در حیاط کوچک پاییز در زندان، ص ۴۸

که در این شعر موسیقی حاصل از کاربرد این‌ قافیه‌های درونی، در کنار قافیه‌های کناری: پندار- زنهار-دیوار، و زانو و بازو؛ و در کلیت وزن شعر، بر غنای موسیقایی آن افزوده است.

هم‌چنین است قافیه‌های درونی: زین-کاین-و پوستین و نیز کلمات ساحل و باطل، در این پاره از شعر: «سال‌ها زین پیش‌تر در ساحل پر حاصل جیحون‌

بس پدرم از جان و دل کوشید

تا مگر کاین پوستین را نو کند بنیاد.»

میراث: آخر شاهنامه، ص ۳۴۲- تکرار مصوت‌ها:

از تکرار صامت‌ها و مصوت‌های موجود در واژگان زبان، در پیکره شعر، موسیقی‌ای پدید می‌آید که گاه برای القای حالت و کیفیتی خاص به‌ کار می‌رود، و گاه صرفا جهت افزودن بر غنای‌ موسیقایی شعر و لطیف‌تر ساختن آن. اخوان ثالث‌ نیز مثل هر شاعر دیگری در شعرهایش از این‌ ویژگی موسیقایی زبان حداکثر بهره را می‌برد؛ مثل‌ تکرار مصوت بلند (آ) در واژگان: می‌بارید-آرام- گاه-تنها-گاه-با-راه-شکایت‌ها-و حکایت‌ها، یا، در این پاره شعر: «برف می‌بارید و ما آرام‌

گاه تنها، گاه باهم، راه می‌رفتیم‌

چه شکایت‌های غمگینی که می‌کردیم‌

یا حکایت‌های شیرینی که نمی‌گفتیم.»

برف: آخر شاهنامه، ص ۱۱۰

و چنین است تکرار مصوت بلند (آ) در این‌ پاره شعر، که در ۱۲ مصراع ۳۹ بار صدای این‌ مصوت بلند تکرار شده و موسیقی جالبی پدید آورده است:

«راستی را که به درستی نمی‌دانم‌

بر خراب این ابر شهر شگفت‌انگیز

بر فراز آن شکوه و شوکت دیرین‌

ما پریشان نسل غمگین را

بر سر اطلال این مسکین خراب‌آباد

فخر باید کرد، یا نه‌

شوق باید داشت، یا فریاد.

بارها پرسیده‌ام از خویش‌

نسل بدبختی که مایانیم‌

وارث و میران قصور و قصه اجداد

با چه باید بودمان دلشاد

یادها، یا بادها، یا هرچه بودابود باداباد.

شوش را دیدم: سر کوه بلند، ص ۱۶۸

افزون بر اینکه در این قطعه، در کنار تکرار این‌ مصوت بلند، از تکرار مصوت‌های کوتاه ‌شین، نون‌ و سین، (شین ۹ بار، سین ۱۰ بار و نون ۱۵ بار) یعنی‌ صامت سین در کنار صامت‌های ص و ث (که در زبان‌ فارسی مثل هم تلفظ می‌شوند) در کلمات: راستی-درستی-نسل-سر-مسکین-پرسیده- نسل-وارث-قصور-و قصه؛ و نیز تکرار صامت‌ نون در کلمات: نمی‌دانم-این-انگیز-آن-دیرین- پریشان-نسل-غمگین-این-مسکین-نه-نسل- مایانیم-ویران-و پودمان. در کنار قافیه‌های کناری: اجداد-فریاد-شاد- آباد-و باداباد؛ و نیز قافیه درونی: این-غمگین- مسکین و نیز: آن-ویران-بودمان-و پریشان؛ همه و همه در ساختار وزن کلی شعر، موسیقی‌ لطیف و دلنشین پدید می‌آورند. ۳- تکرار صامت‌ها:

افزون بر تکرار مصوت‌ها، در شعر اخوان، تکرار صامت‌ها، از نظر واج‌آرایی، نقش‌ برجسته‌ای دارند و مهدی اخوان ثالث، بی‌آنکه‌ تصنعی در کارش باشد یا مخاطب در هنگام‌ شنیدن آن احساس تصنعی بکند با استعداد خاصی‌ که دارد، حداکثر بهره را از تکرار صامت‌ها و موسیقی حاصل از آن، در شعرهایش می‌برد؛ مثل‌ تکرار صامت‌شین در این پاره شعر:

«اشارت‌ها درست و راست بود، اما بشارت‌ها

ببخشا، گر غبارآلود راه و شوخگینم، غار

درخشان چشمه پیش چشم من خورشید

فروزان آتشم را باد خاموشید»

قصه شهر سنگستان: از این اوستا، ص ۲۴

یا موسیقی حاصل از تکرار صامت‌های: غین، قاف، گاف (که در زبان فارسی هر سه مثل هم تلفظ می‌شوند) و این همه در کنار صامت خ، در این پاره‌ شعر:

«در شب قطبی‌

این سحر گم کرده بی‌کوکب قطبی‌

در شب جاوید

زی شبستان غریب من‌

بُقی از زندان به کشتنگاه

برگ زردی هم نیارد باد ولگردی

از خزان جاودان بیشه خورشید»

قصیده: سر کوه بلند، ص ۸۰

و نیز به همین نحو تکرار ۱۵ بار صامت سین، در کنار هفت‌ بار تکرار صامت «ز» و صدای‌ حاصل از بازتاب آوایی این دو صامت در کنار هم؛ آن هم تنها در هفت مصراع از شعر، یعنی در این پاره شعر:

«و بسیاری دلیرانه سخن‌ها گفت، اما پاسخی نشنفت

اگر تقدیر نفرین کرد، یا شیطان فسون، هر دست و هر دستان

صدایی بر نیامد از سری، زیرا همه ناگاه سنگ و سرد گردیدند.

از اینجا نام او شد شهریار شهر سنگستان‌

پریشان روز مسکین تیغ در دستش میان سنگ‌ها می‌گشت

و چون دیوانگان فریاد می‌زد آی‌

و می‌افتاد و برمی‌خاست، گریان نعره می‌زد باز»

قصه شهر سنگستان: از این اوستا، ص ۲۰۴- تتابع اضافات:

یکی از ویژگی‌های زبانی شعرهای اخوان‌ ثالث، استفاده زیاد از تتابع اضافات و ترکیب‌های‌ اضافی است. اخوان تتابع اضافات را در حقیقت به‌ دو منظور در شعرهایش به کار می‌گیرد که کاربرد اولیه آن همان ترکیب‌سازی و تصویرپردازی‌ است که به نوبه خود ساخت خاصی به بیان اخوان‌ می‌بخشد. ولی دومین تأثیر این تتابع اضافات در شعر، تأیید موسیقایی ناشی از تکرار صدای کسره‌ اضافی موجود در این ترکیب‌هاست که در کنار تکرار مصوت کوتاه (اِ) به غنای موسیقایی‌ شعرهای اخوان می‌افزاید، مثل:

«قرن خون‌آشام

قرن وحشتناک‌تر پیغام‌

کاندران با فضله موهوم مرغ دور پروازی‌

چار رکن هفت اقلیم خدا را در زمانی بر می‌آشوبند

هر چه هستی، هر چه پستی، هر چه بالایی‌

سخت می‌کوشند»

آخر شاهنامه: آخر شاهنامه، ص ۸۱

یا:

«وزد نرم و نوازد گرم‌

به لذت، گیسوی زرتار این صبح بهشتی را

نسیمی آن‌چنان کز لطف‌

به شرم حوری و نازپری ماند،

و کاج خانه همسایه، با آرامشی پرناز

بقایای نصیب خویش را از بارش دوشین‌

به پای پرتو خورشید افشاند

و او را با سخاوتمندی و ایثار

به بزم بوسه‌های روشن و شفاف خود خواند»

سعادت آه -سه کتاب- ص ۸۷

بدین‌گونه است که مهدی اخوان ثالث از همان‌ آغاز کار با آشنایی از راز و رمز تکرار صامت‌ها و مصوت‌ها در کلیت موسیقایی شعر و استفاده به جا از این واج‌آرایی‌ها در کنار به کارگیری عناصر موسیقایی دیگری، چون وزن عروضی، قافیه‌های‌ کناری، در کنار قافیه‌های درونی و معنوی به غنای‌ موسیقایی شعرش افزوده و از آن -اگرنه در همه جا و به گونه تصنعی- در هرچه موسیقایی‌کردن فضای‌ شعرش و القای حس و عاطفه نهفته در شعرهایش، به‌ مخاطبان شعرهایش، به نحو احسن بهره‌ها برده است.

نمونه چنین تلاشی را در یکی از نخستین‌ شعرهای موفق وی، یعنی شعر معروف «زمستان» که یکی از بهترین و مطرح‌ترین شعرهای او نیز به‌ شمار می‌رود، به روشنی می‌توان مشاهده کرد.

در این شعر اخوان ثالث در کنار به کارگیری‌ قافیه‌های کناری (تکرار ۲۱ بار کلمات هم‌قافیه در شعر ۳۸ مصراعی)، از تأثیر موسیقایی قافیه‌های‌ درونی چون: پا-را-سرما- تیپا-رنگ-تگرگ-مرگ- میدان و آسمان و تأثیر موسیقایی تتابع اضافات و ترکیب‌هایی چون -ترسای‌ پیر پیرهن چرکین-یادگار سیلی سرد زمستان-تابوت‌ ستبر ظلمت نه توی مرگ‌ اندود-در کلیت شعر نیز از تکرار صامت‌های سین و صاد، به بهترین نحو در القای حس سرما، سکوت و حتی سیاهی و نیز هرچه‌ زنده‌تر کردن و عینی‌تر ساختن تصاویر شعر، بهره‌ها برده است. به طوری‌ که در تمام شعر صدای‌ صامت‌های سین و صاد (که‌ در زبان فارسی مثل هم تلفظ می‌شوند) روی هم رفته ۶۸ بار تکرار شده است؛ افزون‌ براین در کنار آن، صدای‌ صامت‌های «زوذوظ» (نیز که مثل هم تلفظ می‌شوند) ۲۲ بار در این‌ شعر تکرار می‌شود. بدین ترتیب تکرار این‌ صامت‌ها و مصوت‌ها و تأثیر موسیقایی آن‌ها را در غنای موسیقی شعر، نمی‌توان اتفاقی دانست؛ هم‌چنین اثر آن‌ها را در تأثیرگذاری و القای حس‌ و عاطفه نهفته در شعر، به مخاطب نادیده انگاشت؛ مثل این پاره از شعر:

«چه می‌گویی که بی‌گه شد، سحر شد، بامداد آمد

فریبت می‌دهد، بر آسمان این سرخی بعد از سحرگه‌ نیست

حریفا! گوش سرما برده است این یادگار سیلی سرد زمستان است

و قندیل سپهر تنگ میدان، مرده یا زنده

به تابوت ستبر ظلمت نه‌توی مرگ اندود پنهان است‌

حریفا! رو چراغ باده را بفروز، شب با روز یکسان‌ است.»

زمستان: زمستان، ص ۱۱۳

نویسنده : ضیاءالدین ترابی‌