منابع اولیهٔ تاریخی دربارهٔ امام حسین ع و عاشورا

یکی از راه های اطمینان به صحت یک گزارش تاریخی, نزدیکی زمانی آن گزارش به رخداد است دوری زمانی و دخالت حلقه های واسطه در نقل هر واقعه, مجموعه ای از ذهنیت های غیر واقعی, دروغ ها و تحریف ها را در گزارش وارد می کند البته این به شرطی است که عناصر دیگر مانند راستگوییِ گزارشگر وجود داشته باشد

۱)یکی از راه‏های اطمینان به صحت یک گزارش تاریخی, نزدیکی زمانی آن گزارش به رخداد است. دوری زمانی و دخالت حلقه‏های واسطه در نقل هر واقعه, مجموعه‏ای از ذهنیت‏های غیر واقعی, دروغ‏ها و تحریف‏ها را در گزارش وارد می‏کند. البته این به شرطی است که عناصر دیگر مانند راستگوییِ گزارشگر وجود داشته باشد.

واقعیت مهم دیگری را که نباید از نظر دور داشت، عدم عینیت تام و عدم مطلقیت تاریخ‏نگاری‏هاست. تاریخ‏نگاری تابع ذهنیت و روان و شخصیت مورخ و اسناد است. مادام که نسبیت این دو عامل اجتناب ناپذیر باشد, نیل به عینیت مطلق برای مورخ هم غیر ممکن است. از این‏رو در گزارشگری تاریخی, نوعی ذهن گرایی یا داوری مورخ مدخلیت دارد. از این‏رو در گزارشگری از حادثهٔ کربلا، همانند هر رخداد تاریخی دیگر نباید انتظار داشت که همهٔ گزارش‏های تاریخی، بیانگر و شرح دهندهٔ عینی رخدادهای به وقوع پیوسته باشند؛ اما باید توقع داشت که گزارش‏ها هرچه بیشتر، با واقع انطباق داشته باشند. به عبارت دیگر منطق حاکم بر تبیین و توصیف تاریخ کاملاً با ضوابط و روش علوم طبیعی تفاوت دارد.

البته نکتهٔ مزبور به ملاک‏های روان‏شناختی گزارشگری تاریخی مربوط است؛ اما ملاک تقرب تاریخی و عصری, راه دیگری برای اثبات اتقان اخبار گذشته است. در این مقاله به این ملاک، یعنی تقرب تاریخی و عصری، توجه می‏شود نه ملاک‏های روان شناختی و حتی جامعه شناختی.

بسط تاریخی هر حادثه و همبستگی دو متغیر « اتقان بیشتر تحلیل‏های تاریخی» و «گذشت یک دورهٔ تاریخی از واقعهٔ مربوط» هم اهمیت دارد؛ بلکه در گزارش‏های توصیفی و نقلی یکی از متغیر‏های مهم، قرب زمانی گزارشگر است. ولی در گزارش‏های تحلیلی یکی از شرط‏ها, بسط تاریخی و روشن شدن ابعاد و لوازم آن حادثه در گذار زمان است.

در مورد حادثهٔ عاشورا هم دو گونه چشم انداز و دو نوع نوشته وجود دارد: نوشته‏های گزارشی نقلی و نوشته‏های تحلیلی. در نوع اول, به منظور یافتن گزارش‏های درست و واقعی, باید به سراغ منابعی رفت که قدمت بیشتری دارند و آن منابع را هم با روش‏های نقد متون تاریخی, ارزیابی نمود، سپس آنها را مورد استناد قرار داد.

از سوی دیگر, خمیر مایه و جوهرهٔ نوشته‏های تحلیلی تاریخی, وقایع نگاری‏های گزارشی و نقلی است. در واقع بدون این اطلاعات نمی‏توان به تحلیل پرداخت. از این‏رو اتقان و صحت‏ نقل‏ها وخبرها, اهمیت زیرساختی در تحلیل‏های تاریخی دارد.

از منظر تحریف شناسی عاشورا هم شناسایی قدمت منابع تاریخی اهمیت دارد؛ چرا که تحریف‏هایی که در تحلیل‏ها یا درگزارش‏های منقول رخنه کرده است، هر دو نوع، همیشه از سر تقصیر و از روی عمد و به دست افراد مغرض انجام نشده است بلکه خطاهایی بوده که افراد معتقد، در اسناد و مدارک تاریخی و یا در تحلیل‏ها وارد می‏کرده‏اند. بسیاری از این‏گونه تحریفات را میرزا حسین نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان برملا کرده است.

یکی از راه‏های یافتن موارد خطا و نادرستی درگزارش‏ها, تطبیق آن گزارش‏ها با مکتوبات اولیهٔ عاشوراست. از این طریق به بسیاری از تحریفات پی خواهیم برد. بسیاری از منتقدان منابع عاشورایی، این شیوه را اجرا کرده‏اند.

نکتهٔ دیگر آن‏که به منظور یافتن موارد خطا و اشتباه یا غرض‏ورزی درمنابع اولیهٔ قیام امام حسین(ع), تاکنون از شیوه‏ها و ابزارهای نو استفاده نشده است. یکی از این شیوه‏ها، مقایسهٔ مطالب این منابع با یکدیگر و به عبارت دیگر به کارگیری روش ارزیابی تطبیقی مدارک علمی است. محمد باقر محمودی با همین نگاه و به کارگیری همین شیوه، کتاب عبرات المصطفین فی المقتل الحسین المأخوذ من أقدم المصادر التاریخیهٔ الإسلامیهٔ را تألیف کرد. ایشان مطالب منابع کهن مانند تاریخ طبری, الطبقات الکبری ابن سعد, الأخبار الطوال دینوری, أنساب الأشراف بلاذری و مقتل أبی مخنف موجود در تاریخ طبری را درکنار هم آورده است.

۲) گاهی کتاب‏ها و مقالات دربارهٔ امام حسین(ع) را بیشتر از هر شخصیت دیگر و آن را هزاران اثر و حتی غیر قابل سرشماری دانسته‏اند. این تألیفات، جنبهٔ علمی فرهنگ عاشورایی را تشکیل می‏دهد. درکنار ادبیات عمومی مردم شیعه که مشتمل بر مقوله‏هایی مانند عزاداری , نوحه سرایی و تعزیه است, ادبیات علمی عاشورا به مراتب مهم‏تر است؛ زیرا همواره دانشمندان و نخبگان، زیرساخت‏های فکری و بنیاد‏های اندیشه‏های عمومی مردم را با وقایع‏نگاری‏ها و تحلیل‏های علمی سامان داده‏اند. شگفتی و تأسف وقتی است که رگه‏هایی از جمود و عدم صداقت و تعهد در این قشر رخنه یابد و فرهنگ علمی عاشورا را با دروغ پردازی و تحریف از درون نابود گرداند.

شخصیت‏هایی همچون میرزا حسین نوری, مرتضی مطهری و محمد مهدی شمس الدین در صدد اصلاح و پالایش ادبیات علمی عاشورا بوده‏اند و اوقات گرانبهایی را به تفحص و نگارش در این باره گذرانده‏اند.

گاهی دشمن امام حسین(ع) را منحصر به یزید بن معاویه نمی‏دانند. یزید به قتل جسمی امام اقدام کرد و بسیاری از حاکمان جور در تاریخ به امحای آثار معنوی و فرهنگی حادثهٔ عاشورا پرداختند. یکی از کارهای آنها از بین بردن کتاب‏ها و فرهنگ مکتوب عاشورا بود. از این‏رو فرهنگ علمی عاشورا از دو ناحیه ضربه دید: یکی زورمدارانی که این فرهنگ را سدّ و مانع نیات و مقاصد خود می‏دانسته‏اند و دوم خودی‏هایی که ندانسته و از سَر ارادت به دروغ‏سازی پرداخته‏اند.

باید گفت در برخی موارد، نوع دیگری از اجحاف در حق عاشورا روا داشته شده است و آن از سوی حاکمان مسلمانی بوده که برای رسیدن به اهداف خود از عاشورا بهره‏برداری سیاسی کرده‏اند یا آموزه‏های کربلا را وسیله‏ای برای تحکیم سلطهٔ خود ‏‏‏پنداشته‏اند. این در حالی است که جامعهٔ تشیع و بسیاری از مسلمانان دیگر, سالانه, امکانات و هزینه‏های زیادی در راه معرفی امام حسین(ع) و عاشورا می‏پردازند. فرهنگ شیعیان با مسائل عاشورا عجین گشته وحیات معنوی و فکری آنان وابسته و در گرو این مسائل است. چرا که این حادثه را مهمترین رخداد در تاریخ اسلام می‏دانند. از این‏رو, درایت و عقل هر نخبه‏ای اقتضا می‏کند به ابهام‏زدایی یا تحریف‏زدایی بپردازد.

۳)عاشورا نگاری همواره دارای یک قالب و مبتنی بر یک مجموعه از تحلیل‏های مشابه نبوده است. منابع عاشورایی را می‏توان به دسته‏های مختلف رده‏بندی کرد و نیز بر اساس دوره‏های مختلف, قابل طبقه بندی است.

یکی از نقطه‏های عطف در عاشورا نگاری, روضهٔ الشهداء نوشتهٔ ملا حسین واعظ کاشفی ( ـ ۹۱۰ ق) است. راجع به مذهب کاشفی، یعنی شیعه یا حنفی یا شافعی بودن او، اظهار نظرهای مختلف ابراز شده است. با روی کار آمدن صفویان (۹۰۷ - ۱۱۴۸ق) سبک روضهٔ الشهداء گسترش و رواج بیشتر یافت. این سبک عاشورا نگاری بعدها هم علی‏رغم نقدهایی نظیر نقدهای میرزا حسین نوری رواج روزافزونی یافت.

در سدهٔ هفتم قمری کتاب الملهوف علی قتلی الطفوف را علی بن موسی بن طاووس ( ـ ۶۶۴ق) نوشت. این اثر مایه و پایهٔ بسیاری از پژوهش‏های بعدی گردید. در واقع, المهلوف مرز بین مقتل نگاری‏های سده‏های دوم تا هفتم و عاشورا نگاری‏های سده‏های هشتم تاکنون است. به عبارت دیگر سند و مدرک کارهای بعدی گردید. اما ابن طاووس از کدامین منابع بهره گرفت و تا عصر او چه کتاب‏هایی در این زمینه عرضه شده بود؟

این مقاله به بررسی عاشورا نگاری‏ها تا دورهٔ ابن طاووس می‏پردازد تا بلکه با معرفی منابع اولیهٔ عاشورا پژوهی, توجه اهل فن را به تحولات این منابع جلب نماید. در این مقاله فقط منابع مستقل دربارهٔ عاشورا و حسین بن علی(ع)، نه مطالب ضمن آثار دیگر، معرفی می‏شود. نیز کتاب‏هایی که از کتاب‏های تاریخ عمومی اسلام استخراج شده‏اند و نیز تنها منابع با سبک تاریخی نه اسلوب و ساختار روایی معرفی می‏شوند.

این منابع به سه دسته تقسیم می‏شوند: منابع مفقود و به دست ما نرسیده، منابع موجود و منتشر شده و آثاری که در ضمن تاریخ نگاری‏های عمومی آمده است.

۴)

الف) آثاری که به دست ما نرسیده‏اند یا ندیده‏ایم:

این آثار بر اساس سال درگذشت نویسنده مرتب شده است:

▪ مقتل الحسین(ع), نوشتهٔ ابوالقاسم اصبغ بن نباته مجاشعی تمیمی حنظلی (سدهٔ اول قمری).

شیخ طوسی ( ـ ۴۶۰ق)، ابن ندیم ( ـ ۳۸۰ق) و آقا بزرگ تهرانی (۱۲۵۵ ـ ۱۳۴۸ش) از آن خبر داده‏اند.

نویسنده از یاران امام علی(ع) و راوی برخی از روایات ایشان نیز بود. او پس از شهادت امام, عمر طولانی داشت. بعضی این اثر را اولین گزارش مقتل نگارانه دربارهٔ امام حسین(ع) و عاشورا دانسته‏اند.

▪ مقتل أبی عبد الله الحسین (ع), نوشتهٔ جابر بن یزید جعفی ( ـ ۱۲۸ق).نجاشی و آقا بزرگ از آن یاد کرده‏اند[۱۲] و او را از اصحاب خاص امام باقر(ع) و امام صادق(ع) دانسته‏اند

▪ مقتل الحسین(ع), عمار دُهنی ( ـ ۱۳۳ق).از منابع تاریخ طبری درحوادث مربوط به سال۶۱ است.

▪ مقتل أبی عبدالله الحسین (ع), نوشتهٔ عبد العزیز بن یحیی بن احمد جلودی (سدهٔ دوم قمری).

نویسنده از یاران امام صادق(ع) (۸۰ ـ ۱۴۸ق) بود. شیخ طوسی او را شیعهٔ امامی می‏داند، ولی چنین کتابی از او سراغ ندارد[۱۴]. آقا بزرگ به نقل از رجال نجاشی از این اثر یاد کرده است[۱۵].

▪ مقتل الحسین بن علی(ع)، نوشتهٔ ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی.

طوسی و آقابزرگ تهرانی از او نام برده‏‏اند ولی از تاریخ تولد یا وفات نویسنده یادی نکرده‏اند. اما با قرائن به دست می‏آید در نیمهٔ اول سدهٔ دوم زنده بوده است. طوسی او را در نقل روایات ضعیف می‏داند و متهم در دینداری می‏کند.

▪ مقتل الحسین(ع), هشام بن محمد بن سائب بن بشرکلبی ( ـ ۲۰۵ق).

وی شیعه بوده و نجاشی در کتاب رجالش (شمارهٔ ۱۱۶۶) از این کتاب خبر داده است. گاهی او را در کنار ابومخنف، راویان اصلی کربلا دانسته‏‏‏اند.

▪ مقتل أبی عبد الله الحسین(ع), محمد بن عمر واقدی مدنی بغدادی (۱۳۰ ـ ۲۰۷ق). فهرست ابن ندیم از این اثر یاد کرده و او را شیعه‏ای با اعتقادات نیکو دانسته است. سزگین نسبتاً به تفصیل به زندگی‏نامه, آثار و منابع دربارهٔ او پرداخته است. سزگین معتقد است, ابن حجر در الإصابهٔ از این اثر بهره برده است

▪ مقتل أبی عبدالله الحسین(ع), ابوعبیده معمر بن المثنی التیمی( ـ ۲۱۰ق)

ابن طاووس, برخی گزارش‏ها را در لهوف از او برگرفته است. آقا بزرگ نیز از آن یاد کرده است.

▪ مقتل الحسین(ع), نوشتهٔ ابوالفضل (ابوالمفضل) نصر بن مزاحم منقری عطار ( ـ ۲۱۲ق). ابن ندیم, شیخ طوسی و نجاشی از آن یاد کرده‏اند. آقا بزرگ تهرانی هم از نجاشی نقل کرده است. ابن ندیم او را از نظر علم رجال, هم‏طبقهٔ ابی‏مخنف می‏داند.

▪ السیرهٔ فی مقتل الحسین(ع), نوشتهٔ ابوالحسن علی بن محمد مدائنی, ( ـ ۲۲۴ق). مدائنی کتاب‏های زیادی در تاریخ به ویژه سیرهٔ شخصیت‏ها نوشت. وی سنی مذهب بوده است و کتاب‏های او را به نیکویی ستوده‏اند.

▪ مقتل الحسین (ع), نوشتهٔ عبدالله بن احمد (یا محمد) بن ابی‏دنیا ( ـ ۲۸۱ق). شیخ طوسی مذهب او را تسنن می‏داند. شرح حال مختصری از او درکتاب سیر أعلام النبلاء آمده است.

▪ مقتل أبی عبد الله الحسین(ع), نوشتهٔ ابواسحاق ابراهیم ثقفی ( ـ ۲۸۳ق).

ابن ندیم و آقا بزرگ تهرانی از آن یاد کرده‏است. آقا بزرگ زندگی‏نامهٔ مختصرش را در المصفی ارائه کرده است. ابن ندیم او را با صفت ثقهٔ العلماء المصنفین ستوده است.

▪ الحسین بن علی (ع), نوشتهٔ ابوعبدالله محمد بن زکریا بن مقتل دینار غلابی ( ـ ۲۹۸ق). ابن ندیم او را به صداقت و اتقان ستوده است و کتاب‏های تاریخی زیادی به او نسبت می‏دهد. غلابی از شیعیان بصره بود.

▪ أخبار الحسن و الحسین(ع), نوشتهٔ ابوحارث اسد بن محدویهٔ بن معبد الورئینی الفسفی ( ـ ۳۱۵ ق).

حیدری قاسمی این اثر را فهرست کرده ولی هیچ‏گونه اطلاعاتی نداده و حتی منبع و مستند خود را ذکر نکرده است.

▪ مقتل الحسین (ع), عبدالله بن محمد بغوی ( ـ ۳۱۷ق).

حسون این اثر را با استناد به کشف الظنون، آورده است. عبارت کشف الظنون این‏گونه است: مقتل الإمام الحسین ترکی منظوم لمحمود بن عثمان المعروف باللامعی المتوفی سنهٔ ۹۳۸ و لابن القاسم البغوی.

▪ أخبار فاطمهٔ و الحسن و الحسین رضی الله عنهم, نوشتهٔ ابواشبع ابی‏اکبر محمد بن احمد کاتب بغدادی ( ـ ۳۲۵ق).

حیدری قاسمی این کتاب را نیز فهرست کرده ولی هیچ‏گونه اطلاعاتی ارائه و حتی منبع و مستند خود را ذکر نکرده است.

▪ مقتل الحسین بن علی (ع), نوشتهٔ عمر بن حسن بن علی بن مالک شیبانی معروف به اسنانی یا اشنانی ( ـ ۳۳۹ ق).

کحاله اطلاعات مختصری از او ارائه کرده است.

▪ مقتل الحسین بن علی(ع), ابو جعفر بن علی معروف به ابن بابویه قمی و شیخ صدوق (۳۱۱ - ۳۸۱ق).

شیخ طوسی از این کتاب یاد کرده است. بعدها آقا بزرگ تهرانی به تبع او, این کتاب را معرفی کرد[۳۸].

▪ مقتل ابی عبدالله الحسین (ع), نوشته محمد بن علی بن فضل بن تمام بن سکین (سدهٔ چهارم‏ قمری). نجاشی او را دارای اعتقادی صحیح و نویسنده‏ای توانا می‏دانست

▪ مقتل الحسین بن علی (ع), نوشتهٔ ابوزید عمارهٔ بن زید خیوانی همدانی( - ۴۵۰ ق). آقا بزرگ غیر از مقتل, برای او کتاب المغازی را نام می‏برد. وی اطلاعات خود را از نجاشی گرفته است.

۲۱. مقتل الحسین(ع), نوشتهٔ ابو جعفر محمد بن یحیی طیّار قمی( ـ پیش از ۴۵۰ق).

از بزرگان شیعه و راوی احادیث بسیاری بوده است.

▪ مقتل الحسین بن علی(ع), نوشتهٔ ابوالحسین الشافعی ( ـ پیش از۴۵۰ ق).

فقط اطلاعات مختصری را نجاشی آورده و آقا بزرگ هم از او برگرفته است.

▪ مقتل الحسین (ع), نوشتهٔ ابوالفضل سلمهٔ بن الخطاب براوستانی ازدورقانی ( ـ پیش‏ از۴۶۰ق). شیخ طوسی و آقا بزرگ به سال تولد و وفات وی اشاره ندارند.

▪ مقتل أبی عبد الله الحسین(ع), نوشتهٔ محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه (۳۸۵ – ۴۶۰ق).شیخ طوسی عنوان اثر را در لابه‏لای معرفی آثارش آورده است. آقا بزرگ هم از آن یاد کرده است.

▪ مقتل أبی عبد الله الحسین(ع), نوشتهٔ محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی معروف به دبهٔ شبیب.شیخ طوسی به زندگی‏نامهٔ وی پرداخته ولی به این اثر اشاره‏ای ندارد. آقا بزرگ و نجاشی از این اثر یاد کرده‏اند. هر سه اثر از تاریخ تولد و وفات وی چیزی نگفته‏اند. زندگی او به یقین، پیش از شیخ طوسی یا لااقل، معاصر او یعنی سدهٔ پنجم قمری است.

▪ مقتل الحسین(ع), نوشتهٔ نجم الدین محمد بن امیرک ابن ابی‏الفضل جعفری قوسینی. آقا بزرگ اطلاعات دربارهٔ او را از فهرست منتجب الدین برگرفته است. منتجب الدین در یک سطر فقط نام و عنوان کتابش رامعرفی کرده و تاریخ تولد و وفات وی را نیاورده است. ولی پیش از منتجب الدین می‏زیسته و از بزرگان سدهٔ پنجم بوده است.

▪ المقتل, نوشتهٔ ابن شهر آشوب (محمد بن علی), (۴۸۸ ـ ۵۸۸ق). آقا بزرگ آن را معرفی کرده است.

▪ مقتل الحسین (ع), نوشتهٔ ابوالقاسم محمود بن مبارک واسطی ( ـ۵۹۲ق).

حسون اطلاعات آن را از إیضاح المکنون آورده است

ب) آثار موجود و منتشر شده

ابتدا آثار مستقل و آن‏گاه آثاری که از کتاب‏های دیگر استخراج شده معرفی می‏شوند:

▪ مقتل الحسین(ع), لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف معروف به ابومخنف (۹۰ـ۱۵۷ ق).

ابومخنف را شیعهٔ امامیه و راوی اصلی کربلا دانسته‏اند، ولی اصل این کتاب به دست ما نرسیده و آنچه منسوب به ابومخنف چاپ شده, مجعول است. البته گزارشی از آن در تاریخ طبری آمده است. مراجعه به کتاب الأمم و الملوک طبری نشان می‏دهد کتاب مقتل الحسین نزد طبری بوده است، چون بدون واسطه از آن نقل کرده است. البته گاهی از وساطت هشام بن محمد بن سائب کلبی نام می‏برد

این کتاب چاپ‏های مختلف دارد: برای اولین بار در بمبئی, ۱۳۲۶ قمری چاپ سنگی شد. نیز در بحار الأنوار مجلسی (چاپ قدیم در سال ۱۲۸۷ ق) آمده است. حسن غفاری که این اثر را تصحیح و چاپ کرد دربارهٔ انگیزهٔ خود می‏نویسد: چاپ موجود که با نام مقتل أبی مخنف است, با گزارش طبری و دیگر گزارش‏های دیگر منابع تعارض دارد؛ به طوری‏ که یقین پیدا می‏شود که این چاپ، تمام کتاب ابی مخنف نیست و اشتباهاتی در آن هست. البته ایشان مشخصات آن چاپ را بیان نمی‏کند.

بعضی از پژوهشگران معاصر, گزارش طبری را تحریر یافته و بازسازی شده مقتل ابن مخنف می‏دانند. البته بازسازی‏ای که رنگ و صبغهٔ اهل سنت گرفته است

این داوری در واقع به گونه‏ای نقد کار خود حسن غفاری هم هست. البته نباید فراموش کرد که غفاری حواشی ناقدانه و توضیح مفصلی بر مطالب مقتل دارد.

داوری الذریعه این‏ است که پاره‏ای اشتباهات در این کتاب وجود دارد. داوری برخی دیگر این است که این کتاب قطعاً از ابی مخنف نیست بلکه از نویسنده یا نویسندگان بعد از او مانند سید ابن طاووس است

چاپ‏های دیگر این کتاب عبارتند از:

مقتل الحسین(ع), نجف اشرف, بی‏نا, ۱۳۷۳ ق.

مقتل الحسین(ع) و مصرع أهل بیته و أصحابه فی کربلا, تهران, اعلمی, ۱۳۶۶.

وقعهٔ الطف, تحقیق محمد هادی یوسفی غروی, قم, مؤسسهٔ النشر الإسلامی, ۱۳۶۷, ۲۸۰ ص.

این کتاب چند ترجمه به فارسی دارد: ترجمهٔ محمد طاهر موسوی دزفولی با عنوان مفتاح البکاء و الحزن و الأسف علی شهید الطف, چاپ سنگی, ۱۳۲۲ ق؛ ترجمهٔ سیف الدین بن محمد تقی محلاتی با نام کنز الأسف علی شهید الطف, فهرست دانشگاه تهران, ج۷, ص ۷۱۰؛ ترجمهٔ محمد باقر انصاری و محمد صادق انصاری, با عنوان اولین تاریخ کربلا, قم, دارالکتاب, ۱۳۶۴, چاپ دوم: ۱۳۶۸. وستنفلد آن را به آلمانی ترجمه کرد.

▪ تسمیهٔ من قتل مع الحسین بن علی (ع), نوشتهٔ فضیل بن زبیر بن عمر بن درهم رسّانی اسدی کوفی (نیمهٔ اول سدهٔ دوم قمری).

رسّانی به اختصار به معرفی شهدای کربلا از جمله حسین بن علی(ع) پرداخته است. نویسنده از اصحاب امام صادق(ع) و امام باقر(ع) بوده است. منابع دربارهٔ وی را محمد رضا جلالی حسینی آورده است. این کتاب توسط عبدالرحیم عقیقی بخشایشی ترجمه شده و در مجموعهٔ سه مقتل گویا آمده است

▪ تخمیس مقصورهٔ ابن دُرید الأزُدی, محمد بن حسن بن درید ازدی (۲۳۳ ـ ۳۲۱ ق/ ۸۳۷ ـ۹۳۳ م)

ابن درید از ادیبان و شاعران صاحب نام عصر خود بود. او دراین قصیده که نامش را مقصوره نهاد, زندگی حسین بن علی(ع) و مصایب او را به ۲۵۳ بیت شعر درآورده است. شرح‏های فراوانی بر آن نوشته‏اند که در مقدمهٔ همین چاپ معرفی شده است. هوتسما مقصوره را به لاتین ترجمه کرد و در ۱۷۷۳م به چاپ رساند.

این اثر را چندین نفر در زمان‏های مختلف تخمیس کرده‏اند. اثر حاضر تخمیس موفق الدین انصاری ( ـ ۶۷۷ق) است که آن را عبدالصاحب عمران دجیلی تصحیح و همراه با توضیحات فراوان در پاورقی، چاپ کرده است.

▪ مقتل الحسین بن علی بن أبی طالب(ع), سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی شامی طبرانی معروف به امام طبرانی (۲۶۰ ـ ۳۶۰ق).

نویسنده از دانشمندان اهل سنت و نویسندهٔ دو کتاب مهم المعجم الکبیر و المعجم الأوسط است. طبرانی ۱۴۸ روایت از طریق سلسله سند‏های معتبر در اهل سنت را، که همگی مربوط به حسین بن علی(ع) و شهادت اوست، گردآورده و تدوین کرده است. ناشر در مقدمه می‏نویسد: این اثر قبلاً در عراق منتشر شد و دارای اغلاط و تحریفاتی بود؛ اما چاپ حاضر مصحَّح و منقَّح است. این اثر در قالب تاریخ نگاری روایی ارائه شده است. ابن مسنده زندگی‏نامهٔ کاملی از او در پایان المعجم الکبیر ارائه کرده است.

▪ نور العین فی مشهد الحسین(ع), نوشته ابراهیم بن محمد اسفراینی مشهور به ابواسحاق اسفراینی و استاد، و ملقب به رکن الدین شافعی ( ـ ۴۱۸ق)

این اثر چاپ‏های متعدد دارد: اولین بار در چاپخانهٔ شرق در مصر، سال ۱۲۹۸قمری و بعد از آن در چاپخانهٔ عبدالرزاق در مصر, ۱۳۰۳قمری چاپ شد. آخرین چاپی که به دست ما رسیده است دارای این مشخصات بود: قاهره, دار إحیاء الکتب العربیهٔ, ۱۳۶۶ ق.

▪ فضل زیارهٔ الحسین علیه السلام, نوشتهٔ محمد بن علی بن الحسن علوی (۳۶۷ – ۴۴۵ق).

این اثر که تنها یک نسخهٔ آن در دسترس است، به کوشش سید احمد حسینی معروف به ابو عبدالله شجری منتشر شد.

این کتاب مجموعه‏ای از نود روایت در بارهٔ حوادث تاریخی و فضیلت زیارت سید الشهداء و عزاداری و گریه بر مصایب آن حضرت است. این روایات با سندهای متصل از مؤلف به ائمه و پیامبر اسلام (ص) می‏رسد و مبوَّب نیست.

نسخهٔ مورد اعتماد مصحح احتمالاً مربوط به سدهٔ هفتم قمری است. به نظر مصحح، نسخه دارای تحریفات و کلمات مبهم و مجهول است. در وسط سطرها, برخی عبارات از بین رفته است.

نویسنده از نوادگان امام حسن(ع) و پدرش ابن حمید الرحمن از محدثین کوفه بود.

▪ مقتل الحسین(ع), نوشتهٔ موفق بن احمد اخطب خوارزم معروف به خوارزمی ( ـ ۵۶۸ ق).

این اثر را آقای محمد سماوی تصحیح و منتشر کرد.

▪ مُثیر الأحزان و منُیر سُبُل الأشجان, نوشتهٔ نجم الدین جعفر بن نجیب الدین محمد معروف به ابن نما حلی ( ـ ۶۴۵ ق).

به صورت چاپ سنگی در تهران در ۱۳۱۸ قمری همراه قرهٔ العین فی اخذ ثار الحسین(ع) چاپ شده است. در نجف اشرف, المطبعهٔ الحیدریهٔ, ۱۳۶۹ قمری نیز مستقلاً چاپ شد. ضمیمهٔ جلد دهم بحار الانوار (چاپ قدیم) نیز آمده است.

▪ در السمط فی خبر السبط, نوشتهٔ محمد بن ابی بکر مشهور به ابن ابار بلنسی (۵۹۵ - ۶۵۸ ق).

نویسنده مربوط به غرب جهان اسلام و از دانشمندان بلنسیه است و غیر از ابن ابار خولانی شاعر اشبیلی است. داوری برخی از مورخان این است که آموزه‏هایی از تشیع مانند توضیح آل البیت و مدح آنها و ضدیت با امویان در آن یافت می‏شود و به قولی بوی شیعیگری می‏دهد. ولی نظر مصححان کتاب این‏ است که ابن ابار سنی به ضوابط سنی‏گری بوده است. آرای ویژهٔ شیعه مانند عصمت و امامت در این کتاب نیست.

همان‏گونه که مصححان در مقدمه تذکر داده‏اند، عنوان کتاب غلط انداز است و تداعی می‏کند که این اثر فقط دربارهٔ حسین بن علی(ع) است درحالی که دربارهٔ ناگواری‏های زندگانی امام علی(ع), حسن(ع) و حسین(ع) است. البته بیشتر حجم کتاب دربارهٔ امام حسین (ع) است.

▪ الملهوف علی قتلی الطفوف, نوشتهٔ علی بن موسی بن جعفر بن طاووس (۵۹۸ - ۶۶۴ ق).

این اثر یکی از آثار بسیار مهم در عاشورا پژوهی است و می‏توان آن را نقطهٔ عطف در عاشورا نگاری دانست. عنوان‏های این اثر در نسخه‏های خطی متفاوت است؛ گاهی اللهوف و گاهی الملهوف و حتی المسالک فی مقتل الحسین(ع) نامیده شده است.

نویسنده در مقدمه انگیزهٔ خود را تدوین کتابی برای زوار کربلا می‏داند که همراه خود داشته باشند و به اختصار همهٔ وقایع را داشته باشد. میرزا حسین نوری سه اشکال عمده بر این کتاب دارد: ۱- مآخذ و اسناد مطالب را معرفی نکرده است؛ ۲- با عجله نگاشته و از این‏رو اتقان و استحکام لازم را ندارد؛ ۳- اخباری کذب مانند رسیدن اهل بیت در اربعین به کربلا را آورده است

این کتاب چاپ‏های مختلف دارد که به برخی از آنها اشاره می‏شود

در جلد دهم چاپ قدیم بحار الانوار آمده است. پس از آن در تهران, ۱۲۷۱ قمری چاپ شد. بعد از آن در سال‏های ۱۲۸۷ تا ۱۴۱۸ قمری بارها در ایران, لبنان, عراق و هند چاپ شده است. بیش از چهار ترجمهٔ فارسی دارد. اولین ترجمهٔ فارسی از محمد طاهر میرزا بن محمد باقر موسوی در ۱۳۲۱ قمری در تهران منتشر شد. حداقل یک ترجمهٔ اردو از آن سراغ داریم که سید محمد حسین بن سید حسین بخش گانوی (۱۲۸۳ ـ ۱۳۶۲ق) انجام داده است. ولییری در دائرهٔ المعارف اسلام چاپ لیدن در مقالهٔ حسین بن علی(ع), وستنفلد را مترجم آلمانی این کتاب می‏داند

ج) آثاری که در ضمن تاریخ نگاری‏های عمومی آمده است:

کسانی همچون طبری, ابن اثیر, ذهبی در کتاب‏های مفصل خود, بخشی را به حادثهٔ کربلا اختصاص داده‏اند. گاهی این بخش‏ها به صورت کتاب مستقلی چاپ شده است. هر دو دسته را تا نیمهٔ اول سدهٔ هفتم (عصر نگارش الملهوف ابن طاووس) در این‏جا معرفی و ارزیابی می‏کنیم:

▪ ترجمهٔ الحسین(ع) و مقتله، نوشتهٔ محمد بن سعد مشهور به ابن سعد (۱۶۸ ـ ۲۳۰ق).

سید عبدالعزیز طباطبایی, این مقاله را از بخش چاپ نشدهٔ طبقات الکبیر ابن سعد استخراج و تألیف نمود

▪ مقتل ابی عبد الله الحسین(ع), نوشتهٔ احمد بن اسحاق یعقوبی معروف به ابن واضح ( ـ ۲۸۴ یا ۲۹۲ یا ۲۹۴ ق).

اثر مهم تاریخی نویسندهٔ تاریخ یعقوبی است. این اثر متأخر از مقتل ابی مخنف است و نویسنده دارای گرایش‏های شیعی بوده است. غیر از الذریعه, دیگران یادی از کتاب مقتل أبی عبدالله حسین(ع) نکرده‏اند. گزارش الذریعه این‏گونه است:

مقتل أبی عبدالله الحسین(ع) را سید مجتبی حسن کامون پوری تحقیق کرد و در هند, ۱۳۷۰ ق به چاپ رسید. گویا کامون پوری (یا کانپوری) آن را به اردو ترجمه و منتشرکرده است.

به نظر می‏رسد آقای کامون پوری گزارش‏های یعقوبی را از تاریخ یعقوبی گردآوری و تألیف کرده است.

▪ استشهاد الحسین, محمد بن جریر طبری( ـ۳۱۰ق).

آقای السید الجمیلی گزارش طبری را ازکتاب تاریخ الأمم و الملوک گردآوری‏کرده و با تصحیحات جدید با عنوان مزبور به چاپ رسانده است. در ضمیمه, کتاب رأس الحسین ابن تیمیه را نیز آورده است.

جمیلی درمقدمه می‏نویسد: مورخان در هیچ مسئلهٔ تاریخی به اندازهٔ مقتل حسین بن علی (ع) اختلاف ندارند. ابهامات و دروغ‏های فراوان در گزارش این حادثه رخنه کرده است. به همین دلیل، انتشار اخبار اولیه در این‏باره ضروری است.

این کتاب مطابق با مقتل ابی مخنف استخراج شده از تاریخ طبری است .

ابن تیمیه در پاسخ به پرسشی دربارهٔ محلی در قاهره و عسقلان که به عنوان رأس الحسین, محل زیارت است, این رساله را نوشته است و این اخبار را دروغ می‏داند.

گفتنی است کتابی با عنوان قیام سید الشهداء حسین بن علی(ع) و خونخواهی مختار به کوشش محمد سرور مولائی چاپ شد که گزارش‏های مربوط به امام را از تاریخ طبری که توسط ابوعلی محمد بلعمی در نیمهٔ دوم سدهٔ چهارم قمری به فارسی بازگردانده شده، استخراج، بازنویسی و تألیف کرده است.

▪ مقتل الحسین(ع) و قیام المختار, نوشتهٔ ابن اعثم کوفی ( ـ۳۱۴ق/ ۹۲۶م) است که در انتشارات دار انوار الهدی از کتاب معروف الفتوح استخراج و بازنویسی و منتشر شده است

محمد بن احمد مستوفی هروی نیز بخش مربوط به امام حسین(ع) را زیر عنوان قیام امام حسین(ع) به فارسی ترجمه کرد. این ترجمه به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد منتشر شد

▪ امام حسین در عقد الفرید, نوشتهٔ احمد بن محمد معروف به ابن عبدربه (۲۴۶ ـ ۳۲۸ق).

احمد امین و احمد الزین و ابراهیم ابیاری به استخراج و تألیف این کتاب پرداختند که در قاهره, ۱۹۴۴ میلادی چاپ شد.

▪ ذکر مقتل الحسین بن علی بن ابیطالب(ع) و من قتل معه من اهل بیته و شیعته, نوشتهٔ علی بن حسین مسعودی ( ـ ۳۴۵ق)

ابو القاسم پاینده بخش مربوط به حسین بن علی(ع) را ازکتاب مروج الذهب و معادن الجوهر برگرفته و به فارسی برگردانده است.

▪ مقتل الحسین(ع), نوشتهٔ علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی ( ـ ۳۶۲ق).

بخشی از کتاب مقاتل الطالبیین است که توسط سید مصطفی مرتضی قزوینی استخراج و تألیف شده است.

ابوالفرج آن را در شرح احوال و مصیبت‏ها و مرگ فرزندان ابوطالب نوشته که از آغاز ظهور اسلام تا سدهٔ چهارم قمری در جنگ‏ها و قیام‏ها جان باخته‏اند. این اثر منبع بسیاری از پژوهش‏های بعدی است.

مقاتل الطالبیین چاپ‏های متعدد به ویژه در عراق و ایران دارد. سید احمد صقر آن را تحقیق و در قاهره, ۱۳۶۸ قمری منتشر کرد.

▪ ترجمهٔ ریحانهٔ رسول الله الإمام الحسین(ع), نوشتهٔ علی بن حسن بن هبهٔ الله شافعی معروف به ابن عساکر (۴۴۹- ۵۷۱ق).

به کوشش محمد باقر محمودی گزارش‏های مربوط به امام حسین(ع) و کربلا از تاریخ مدینهٔ دمشق گردآوری و همراه با پانوشت‏های نقدی و توضیحی ارائه شده است.

آقای نجفقلی حبیبی کتاب دیگری با مشخصات ذیل معرفی کرده است که در برخی ویژگی‏ها با اثر مزبور همانندی دارد:

ترجمهٔ الإمام الحسین (ع) من تاریخ مدینهٔ دمشق, تحقیق محمد باقر محمودی, بیروت, محمودی, ۱۳۹۸ ق, ۳۳۹ ص.

در پایان گفتنی است آنچه مسلم است پاره‏ای ابهامات و حتی تحریفات در منابع عاشورایی رخنه کرده است. بر پژوهشگران مسلمان فرض است که با جستجوی وسیع‏تر و گسترده‏تر به زلال سازی این چشمه‏سار پاک بپردازند. برای عنایت به عمق مشکلات در این زمینه به این داوری توجه ‏شود:

اولین گزارشگر قیام حسینی شیعیانی همچون ابو مخنف ( ـ ۱۵۷ق) بوده‏اند. ولی متأسفانه به علت از بین رفتن بیشتر منابع آنان، باید مورخان اهل سنت را نخستین ثبت کنندگان عاشورا دانست. بدیهی است این مورخان با توجه به دیدگاه مذهبی و فردی خویش و نیز با توجه به شرایط زمانی، یعنی دوران حکومت اموی و عباسی و گرایش خاص آنان به تحریف و پنهان سازی آنچه با منافع سیاسی ایشان ناسازگار است, تحریفاتی را در آن حادثه وارد کرده‏اند. از منابعی مانند تاریخ طبری, تاریخ الخلفاء سیوطی, نهایهٔ الإرب نویری, عقد الفرید ابن عبدربه و العبر ابن خلدون گزارش‏ها و نکات مبهمی عرضه کرده‏اند.

برای جلوگیری از تحریف در عاشورانگاری لزوماً باید متنی کامل و متقن ارائه کرد. به عبارت دیگر باید سرچشمه را زلال نمود. در تعلیقه بر لؤلؤ و مرجان، سی کتاب تاریخی قابل اتکا برای پژوهشگران عاشورا برشمرده و توصیه شده مشترکات آنها گرفته شود. همهٔ اینها مستلزم نسخه‏شناسی منابع حسینی در سده‏های اول تا ششم و پس از آن ارزیابی مقایسه‏ای منابع است.

محمد نوری

پی‏نوشت‏ها:

۱. عبدالحسین زرین‏کوب، تاریخ در ترازو, تهران, امیرکبیر, ۱۳۶۲, ص ۱۲۲.

۲. همان، ص ۱۲۳.

۳. به مقالهٔ زیر نک:

Rudolph H. Weingrtner, »Historical Explanation«, The Encyclopedia of Philosophy.

۴.نک: میرزا حسین نوری, چشم اندازی به تحریفات عاشورا (لؤ لؤ و مرجان), به کوشش مصطفی درایتی, قم, انتشارات استاد احمد مطهری, ۱۳۷۹, ص ۲۷- ۴۷، مقدمه

۵. مشخصات چاپی: قم, مجمع احیاء الثافهٔ الاسلامیهٔ, ۱۴۱۵ ق.

۶. محمد صادق کرباسی، دائرهٔ المعارف الحسینیهٔ: معجم المصنفات الحسینیهٔ, لندن, المرکز الحسینی للدراسات, ۱۹۹۹, ج ۱, ص ۱۳.

۷. علی بن موسی بن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف, به کوشش و مقدمهٔ فارس تبریزیان, تهران, دارالاسوهٔ, ۱۴۱۷ ق, ص ۳۳.

۸. نک: روضهٔالشهداء به کوشش محمد رمضانی, تهران, ۱۳۴۱، مقدمه

۹. نک: لؤلؤ و مرجان.

۱۰. محمودی در عبرات المصطفین (ص۶), تاریخ وفات وی را ۶۴ قمری می‏داند.

۱۱. فهرست شیخ طوسی, ص ۸۸؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه, قم, اسماعیلیان, بی‏تا, ج ۲۲ , ص ۲۴.

۱۲. الرجال, قم, دفتر انتشارات اسلامی, ص ۱۲۸, الذریعه, ج۲۲, ص۲۴.

۱۳. دائرهٔ المعارف تشیع, ج ۵, ص۲۴۹؛ فؤاد سزگین نیز زندگی‏نامه و آثار وی را آورده و منبع زیادی را معرفی کرده است. ( التدوین التاریخی, ص ۱۲۶).

۱۴. فهرست, ص ۳۴۰.

۱۵. الذریعه, ج۲۲, ص۲۵- ۲۶.

۱۶. فهرست کتب الشیعهٔ,به کوشش سید عبدالعزیز طباطبایی, ص ۶؛ الذریعه، ج۲۲, ص۲۳.

۱۷. نک: الملهوف,، مقدمه

۱۸. فهرست, ص ۱۶.

۱۹. الملهوف، مقدمهٔ فارس تبریزیان, ص ۳۶.

۲۰. محمد جواد صاحبی، چکیدهٔ مقالات کنگرهٔ بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا, ص ۱۱۳.

۲۱. الفهرست, ص ۱۱۱.

۲۲. تاریخ التراث العربی: التدوین التاریخی, ص ۱۰۰- ۱۰۶.

۲۳. همان, ص ۱۰۵.

۲۴. عبرات المصطفین (ص۷)، درگذشت او را ۲۰۷ یا ۲۱۱ ق می‏داند.

۲۵. الذریعه, ج۲۲, ص ۲۸.

۲۶. الفهرست ابن ندیم, ص ۱۰۶؛ فهرست شیخ طوسی, ص ۴۸۱- ۴۸۲؛ الرجال, ۴۲۷- ۴۲۸.

۲۷. الذریعه, ج۲۲, ص۲۹.

۲۸. الفهرست, ص ۱۰۶.

۲۹. فهرست, شیخ طوسی, ص ۲۷۸.

۳۰. فهرست, ص ۲۹۸؛ ذهبی، سیر أعلام النبلاء, بیروت, مؤسسهٔ الرساله, ج ۱۳, ص ۴۰۳.

۳۱. الفهرست, به کوشش رضا تجدد, تهران, دانشگاه تهران, ص ۲۷۹؛ الذریعهٔ, ج ۲۲, ص ۲۳.

۳۲. آقا بزرگ تهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال, تهران, ۱۹۵۸م.

۳۳. الفهرست, ص ۱۲۱.

۳۴. کتابشناسی عاشورا, ص۷.

۳۵. حاجی خلیفه، کشف الظنون, بیروت، دار الکتب العلمیهٔ, ج۲, ص ۱۷۹۴.

۳۶. کتابشناسی عاشورا, ص ۷.

۳۷. عمر رضا کحاله،معجم المؤلفین, بیروت, دار إحیاء التراث العربی, بی تا, ج ۷, ص۲۸۲.

۳۸. فهرست, ص ۴۴۳ ؛ الذریعه, ج ۲۲, ص ۲۸.

۳۹. الملهوف, ص ۳۷، مقدمه

۴۰. الذریعه, ج ۲۲, ص ۲۶.

۴۱. همان، ص ۲۱- ۲۲.

۴۲. همان, ص ۲۲.

۴۳. فهرست, ص ۲۲۵؛ الذریعهٔ, ج ۲۲, ص ۲۵.

۴۴. فهرست, ص ۴۵۱؛ الذریعهٔ, ج ۲۲, ص۲۷.

۴۵. فهرست, ص ۴۰۸– ۴۰۹.

۴۶. الذریعهٔ, ج ۲۲, ص۲۷؛ الرجال, ص ۳۴۸ – ۳۴۹.

۴۷. فهرست اسماء علماء الشیعهٔ و مصنفیهم, به کوشش عبدالعزیز طباطبائی, بیروت, دارالاضواء, ۱۹۸۶ م, ص ۱۸۰– ۱۸۱.

۴۸. الذریعهٔ, ج ۲۲, ص ۲۲.

۴۹. الملهوف, ص ۴۰- ۴۱، مقدمه.

۵۰. این اثر را اخبار مقتل الحسین(ع) و مصرع الحسین(ع) نیز نامیده‏اند.

۵۱. نک: ابومخنف، مقتل الحسین، مقدمهٔ حسن غفاری؛ تاریخ التراث العربی: التدوین التاریخی, ص ۱۲۷. سزگین از قول ولهاوزن می‏نویسد که وی ابی مخنف را به خوارج متمایل می‏داند (ص ۱۲۸)؛ برای دیدگاه‏های دیگر دربارهٔ ابی مخنف نک: رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام, ص ۱۱۰- ۱۱۱؛ دائرهٔ المعارف بزرگ اسلامی, ج ۶.

۵۲. محمد جواد صاحبی، چکیدهٔ مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا, تهران, ۱۹۹۵م, ص ۱۱۳.

۵۳. ابومخنف، مقتل الحسین, حسن غفاری, قم, علمیه, ۱۳۹۸ق, ص واو، مقدمه.

۵۴. نک: منابع تاریخ اسلام, ص ۱۱۲.

۵۵. اصغر قائدان، چکیدهٔ مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا, ص ۱۳۷.

۵۶. الذریعه، ج ۲۲, ص ۲۶.

۵۷. اللهوف, مقدمهٔ حسون، ص ۳۴.

۵۸. نک: فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی, التدوین التاریخی, ص ۱۲۸.

۵۹. مجلهٔ تراثنا, سال اول, شمارهٔ ۲, ص ۱۲۷.

۶۰. مقتل گویا در حماسه عاشورا, قم, دفتر نشر نوید اسلام, ۱۳۷۹.

۶۱. مشخصات کتابشناختی: چاپ اول، بیروت و قاهره, دارالکتاب لبنانی و مصری, ۱۹۷۷م.

۶۲. به مسمطی که دارای پنج مصرع و حرف رَوی در آن به گونهٔ خاصی باشد ‏می‏گویند.

۶۳. این کتاب با این مشخصات منتشر شده است: کویت, دارالاوراد للنشر و التوزیع, ۱۹۹۲ م

۶۴. مشخصات کتابشناختی: قم, مطبعهٔ الخیام,۱۴۰۳ ق.

۶۵. مشخصات کتابشناختی: قم, انوار الهدی, ۱۴۱۸ ق.

۶۶. مشخصات کتابشناختی: تطوان,مطبعهٔ کردیمادیس, ۱۹۷۲م، به تصحیح عبدالسلام الهراس و سعید احمد اعراب.

۶۷. نک: دررالسمط.، مقدمه.

۶۸. نک: الملهوف, ص ۶۷.، مقدمهٔ حسون

۶۹. همان ص ۸۶-۸۷..

۷۰. میرزا حسین نوری، چشم اندازی بر تحریفات عاشورا(لؤلؤ و مرجان), به کوشش مصطفی درایتی, قم, ۱۴۲۰ق, ص ۲۳۱- ۲۳۲.

۷۱. برای مشخصات چاپ‏ها نک: کتابشناختی امام حسین(ع), ص ۲۰- ۲۱؛ الملهوف, ص ۶۸- ۶۹، مقدمهٔ حسون.

۷۲. همان منابع.

۷۳. کتابشناسی عاشورا, ص ۳۶۴.

.۷۴. دایرهٔ المعارف اسلام

۷۵. این تألیف در مجلهٔ تراثنا, ۱۴۰۸ ق, ص ۱۱۹– ۲۰۵ چاپ شد.

۷۶. صادق سجادی و هادی عالم زاده، تاریخ‏نگاری در اسلام, تهران, سمت, ۱۳۷۵, ص ۱۱۸.

۷۷. مانند عمر رضا کحاله در معجم المؤلفین(ج۱, ص ۱۶۱) به هنگام فهرست کردن آثار یعقوبی، نامی از این اثر نمی‏برد.

۷۸. الذریعه, ج۲۲، ص۲۳.

۷۹. کتابشناسی عاشورا, ص ۳۷۹.

۸۰. مشخصات کتابشناختی: چاپ اول, بیروت, دارالکتاب العربی, ۱۹۸۵م.

۸۱. مشخصات کتابشناختی: تهران, بنیاد فرهنگی ایران, ۱۳۵۹.

۸۲. مشخصات کتابشناختی: قم, انتشارات انوار الهدی, ۱۴۲۱ ق.

۸۳. مشخصات کتابشناختی: چاپ اول، تهران, علمی و فرهنگی, ۱۰۴ ص.

۸۴. این اثر با این مشخصات چاپ شده است: قم, دارالهجرهٔ, ۱۳۶۲, چاپ دوم، تهران, بنگاه ترجمه و نشر کتاب, ۱۳۵۰ .

۸۵. مشخصات کتابشناختی: قم, مجمع احیاء الثقافهٔ الاسلامیهٔ, ۱۴۱۴ ق, ۷۰۴ ص.

۸۶. کتابشناسی امام حسین (ع), چاپ اول, تهران, مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی, ۱۳۷۴, ص ۲۲.

۸۷. چکیدهٔ مقالات کنگره عاشورا و امام خمینی, اصغر قائدان, ص ۱۳۷.

۸۸. میرزا حسین نوری، چشم اندازی به تحریفات عاشورا: لؤلؤ و مرجان, ص ۲۵۴- ۲۵۵.