پیشینه علوم قرآنی

بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن,از همان دوران نخست مطرح بوده و هم واره در طول تاریخ,بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفیس و گران بهایی از خود به یادگار گذارده اند و این مطالعات پیوسته ادامه دارد

بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرح‏بوده و هم واره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو نشسته و آثار نفیس و گران‏بهایی از خود به یادگار گذارده‏اند و این‏مطالعات پیوسته ادامه دارد.

بر پایه مدارك موجود،اولین كسی كه درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو راآغاز نمود،یحیی بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلی(متوفای ۸۹)بود.نام برده‏كتابی در فن قرائت قرآن،در روستای واسط،نگاشت كه شامل انواع قرائت‏های‏مختلف آن دوره می‏باشد.سپس حسن بصری(متوفای ۱۱۰)كتابی در عدد آیات‏قرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبی(متوفای ۱۱۸)رساله‏ای در اختلاف مصاحف عثمانی ونیز رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبهٔ بن نصاح مدنی(متوفای ۱۳۰)كتاب‏«الوقوف‏»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفای ۱۴۱)نخستین‏كسی است كه پس از یحیی بن یعمر در فن قرائات كتاب نوشت.محمد بن سائب‏كلبی(متوفای ۱۴۶)اول كسی است كه در«احكام القرآن‏»كتاب نوشت.مقاتل بن‏سلیمان(متوفای ۱۵۰)نخستین نویسنده‏ای است كه درباره‏«آیات متشابهات‏»

یحیی بن زیاد فراء(متوفای ۲۰۷)كتاب‏«معانی القرآن‏»را در سه مجلد نوشت.

این نویسنده هم چنین كتاب‏«اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف‏»و كتاب‏«جمع و تثنیه در قرآن‏»را به تحریر در آورد. محمد بن عمر واقدی(متوفای ۲۰۷)

كتاب‏«رغیب‏»در علوم قرآنی و«غلط رجال‏»را نوشت.ابو عبیده معمر بن المثنی(متوفای ۲۰۹)كتاب‏«اعجاز القرآن‏»در دو جزء و«معانی القرآن‏»را نوشت.او اول‏كسی است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفای ۲۲۴)كتاب‏های فراوانی در علوم قرآنی نوشته و او اول كسی است كه دراین زمینه به طور گسترده كتاب نوشته است.از جمله كتب او«فضائل القرآن‏»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن‏»،«ناسخ و منسوخ‏»و«اعجازالقرآن‏»و...،را می‏توان نام برد.علی بن مدینی(متوفای ۲۳۴)در«اسباب نزول‏»

كتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(متوفای حدود ۲۵۰)كتاب‏«ناسخ و منسوخ‏»را نوشت.ابو زرعه عراقی(متوفای ۲۶۴)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ قرآنی‏»سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفای ۲۶۸)

«ثواب القرآن‏»و«كتاب القرائهٔ‏»را تالیف كرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبهٔ)

(متوفای ۲۷۶)كتاب‏های:«تاویل مشكل القرآن‏»و«تفسیر غریب القرآن‏»و«اعراب‏القرآن‏»و«قرائات‏»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد نحوی(متوفای ۲۸۶)

كتاب‏«اعراب القرآن‏»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفای ۲۹۴)كتابی در آن چه در مكه و مدینه نازل شده و نیز كتاب‏«فضائل القرآن‏» را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعری قمی(متوفای ۲۹۹)رساله‏ای در انواع‏آیات قرآن نوشت.

محمد بن زید واسطی متكلم امامی(متوفای ۳۰۷)كتابی در«اعجاز قرآن‏»

نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفای ۳۰۹)

كتاب‏«الحاوی‏»در علوم قرآنی در(۲۷)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسی‏نوبختی(متوفای ۳۱۰)كتاب‏«التنزیه و ذكر متشابهات القرآن‏»را نوشت.ابو بكر بن‏ابی داوود عبد الله بن سلیمان سجستانی(متوفای ۳۱۶)كتاب معروف‏«المصاحف‏»

و«الناسخ و المنسوخ‏»و رساله‏ای در«قرائات‏»نوشت.ابن درید ابو بكر محمد بن‏الحسن ازدی(متوفای ۳۲۱)كتابی در«غریب القرآن‏»نوشت.ابن مجاهد ابو بكراحمد بن موسی(متوفای ۳۲۴)كتاب‏«السبعهٔ فی القراءات‏»را نگاشت.ابو البركات‏عبد الرحمان انباری(متوفای ۳۲۸)«البیان فی اعراب القرآن‏»و«عجائب علوم‏القرآن‏»را به نگارش در آورد.ثقهٔ الاسلام محمد بن یعقوب كلینی(متوفای ۳۲۹)

كتاب‏«فضائل القرآن‏»را تالیف كرد.ابو بكر محمد بن عزیز سجستانی(متوفای ۳۳۰)كتاب معروف‏«غریب القرآن‏»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفای ۳۳۸)كتب‏«اعراب القرآن‏»،«الناسخ و المنسوخ‏»و«معانی القرآن‏»

را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن علی كرخی(متوفای حدود ۳۶۰)كتاب‏«نكت القرآن‏»را تقریر كرد.ابو بكر احمد بن علی رازی جصاص(متوفای ۳۷۰)

كتاب‏«احكام القرآن‏»را در سه جلد بزرگ تالیف كرد.ابو علی فارسی(متوفای ۳۷۷)

كتاب‏«الحجهٔ فی القراءات‏»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفای ۳۸۵)دراحكام القرآن كتابی نوشت.ابو الحسن علی بن عیسی رمانی(متوفای ۳۸۶)كتاب‏«النكت فی اعجاز القرآن‏»را نگاشت.محمد بن علی ادفوئی(متوفای ۳۸۸)كتاب‏«الاستغناء»در علوم قرآنی را در ۲۰ مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستی‏خطابی(متوفای ۳۸۸)كتاب‏«بیان اعجاز القرآن‏»را تالیف كرد.

ابو بكر محمد بن طیب باقلانی(متوفای ۴۰۳)كتاب‏«اعجاز القرآن‏»را تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضی(متوفای ۴۰۴)«تلخیص البیان‏»در مجازات قرآن و«حقائق التاویل‏»در متشابه قرآن را تصنیف كرد.ابو زرعه‏عبد الرحمان بن محمد(متوفای حدود ۴۱۰)كتاب‏«حجهٔ القرائات‏»را به رشته‏تحریر در آورد.هبهٔ الله،ابن سلامهٔ(متوفای ۴۱۰)كتاب‏«الناسخ و المنسوخ‏»رانوشت.ابو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفای ۴۱۳)«اعجازالقرآن‏»و«البیان‏»را در انواع علوم قرآنی نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضی‏عبد الجبار(متوفای ۴۱۵)«متشابه القرآن‏»و«تنزیه القرآن عن المطاعن‏»را به تحریردر آورده است.ابو القاسم حسین بن علی مغربی(متوفای ۴۱۸)«خصائص القرآن‏»راتالیف كرد.ابو الحسن علی بن ابراهیم حوفی(متوفای ۴۳۰) «البرهان فی علوم‏القرآن‏»را نوشت.ابو محمد مكی بن ابی طالب(متوفای ۴۳۷)«الكشف عن وجوه‏القراءات السبع‏»را در دو جزء بزرگ تالیف كرد.ابو عمرو دانی(متوفای ۴۴۴)

«التیسیر»در قرائات سبع و«المحكم‏»در نقطه گذاری مصحف و«المقنع‏»را در رسم‏الخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد علی بن احمد بن حزم ظاهری(متوفای ۴۵۶)

«الناسخ و المنسوخ‏»را نوشت.ابو الحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری(متوفای ۴۶۸)«اسباب النزول‏»و«فضائل القرآن‏»را تالیف كرد.ابو بكر عبد القاهرجرجانی(متوفای ۴۷۱)«الرسالهٔ الشافیه‏»در اعجاز قرآن و«دلایل الاعجاز»را تقریرنمود.

ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی(متوفای ۵۰۲)«المفردات‏»در الفاظ‏غریبه قرآن را به تحریر در آورد.ابو بكر محمد بن عبد الله،ابن عربی(متوفای ۵۴۳)

«احكام القرآن‏»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزهٔ بن نصر كرمانی(متوفای حدود ۵۵۰)«اسرار التكرار فی القرآن‏»را تالیف كرد. ابو جعفر محمد بن‏علی بن شهر آشوب(متوفای ۵۸۸)«متشابهات القرآن و مختلفه‏»را تقریر نمود.

---