ترکیه قدیم, ترکیه جدید

اعتراضات ترکیه و «فضای عمومی»

تصمیم به تخریب «پارک گزی» در استانبول که در چارچوب برنامه توسعه شهری حزب «عدالت و توسعه» اتخاذ شد، به‌هیچ‌وجه اتفاق جدیدی نبود. الگوی نولیبرالی افزایش سود و گردش سرمایه و عبور از بحران‌های اقتصادی که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و بازارهای مصرف از جمله دوبی و کشورهای آسیای شرقی پیاده شده و نتایج آن دیده شده است، امروز در ترکیه هم با سرعت تمام در حال اجراست. بازسازی شهر بزرگی چون استانبول و تجدید آرایش آن تجربه‌ای است که پیش از این در پاریس قرن نوزدهم توسط هوسمان و در نیویورک دهه ۴۰ توسط رابرت موزز نیز پیاده شده است.

چنین بازسازی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کلانی در بخش ساختمان و مستغلات بعد از بحران‌های بزرگ اقتصادی اتفاق افتاد. سرمایه‌داری برای عبور از بحران و گسترش بازارهای مصرف، نیاز به گسترش شهرها با معماری دلخواه خود برای کنترل امنیت هر چه بیشتر و سوددهی تجاری افزون‌تر داشت. منشأ بحران، عدم گردش به‌موقع سرمایه و بیکاری کارگران است. این ساخت‌و‌سازها همواره با مهاجرت خیل عظیم کارگران به شهرهای بزرگ و گسترش حومه‌ها و حاشیه‌نشینی همراه است. در تجربه کشورهای مشابه در حال توسعه که به آزمایشگاه اقتصاددانان «مکتب شیکاگو» تبدیل شده‌اند، همواره قریب به یک دهه رونق اقتصادی به وجود می‌آید و پس از آن همه دستاوردها نقش بر آب می‌شود. رشد اقتصادی هشت‌درصد ترکیه را که این سال‌ها زبانزد عده زیادی بوده، می‌توان در این راستا ارزیابی کرد.

درست در روز شروع اعتراضات به تخریب پارک گزی، اسکله «کادیکوی» در بشیکتاش دچار آتش‌سوزی مشکوکی شد که به دنبال آن دولت تصمیم به خصوصی‌سازی و واگذاری آن به گروه هتل‌های «شانگری» گرفت. اما بعد از اعتراضات اخیر، مقامات دولتی فروش این بندر را انکار کردند و در ماه جولای این اسکله دوباره شروع به کار کرد. چندی پیش هم آتش‌سوزی مشابهی در ایستگاه تاریخی قطار «حیدر پاشا» در استانبول اتفاق افتاد و این بهانه‌ای شد تا دولت تصمیم به تخریب آن بگیرد و وعده ساخت یک ایستگاه لوکس جدید را بدهد. «مرکز فرهنگی آتاتورک» هم که در مجاورت پارک گزی قرار دارد، چند سالی است تعطیل شده. اردوغان شخصا اعلام کرده قصد بازسازی و ساخت یک مسجد جدید را در نزدیکی آنجا دارد. ترجیع‌بند همه این اقدامات چیزی نیست جز برنامه بلندمدت اردوغان برای نابودی فضاهای عمومی همچون پارک‌ها، میادین، آثار تاریخی، بنادر، ایستگاه‌ها، جاذبه‌های طبیعی و جایگزین‌کردن آنها با مجتمع‌های تجاری و لوکس در مرکز شهر. پس از آغاز اعتراضات فعالان محیط‌زیست، اردوغان اعلام کرد: «اگر کسی اعتراض دارد بیاید مستقیم به خود من بگوید.» اگر لحن تمسخرآمیز او را نادیده بگیریم، پیشنهادی معقول به نظر می‌آید. اما مشکل این است که چنین ارجاعی، همین‌که او خود را تنها مرجع مقتدر می‌داند، پس از تخریب نهادهای مهم تصمیم‌گیری در جامعه و متمرکز و بوروکراتیزه‌کردن این نهادها توسط او و سیاست‌های کلی‌تر حزب عدالت و توسعه صورت می‌گیرد. در می ‌۲۰۰۱ اکثریت پارلمان که از اعضای حزب عدالت و توسعه بودند به نخست‌وزیر و کابینه حق دادند به مدت شش‌ماه قوانین را بدون اینکه از نظر پارلمان بگذراند، تصویب کند.

در ۱۷آگوست ۲۰۱۱ اردوغان قانونی تصویب کرد که وظیفه‌اش حفاظت از میادین ملی و جاذبه‌های محیط‌زیستی بود. ولی این قانون به حکومت اجازه می‌دهد تصمیم بگیرد که آیا این جاذبه‌ها ارزش حفاظت دارند یا نه. مسلما اگر ارزش اقتصادی ایجاب کند اتفاقاتی نظیر پارک گزی و مرکز فرهنگی آتاتورک رخ می‌دهد. دولت اردوغان برای این نوع تصمیم‌گیری‌ها، وزارتخانه «محیط‌زیست و توسعه شهری» را ایجاد کرده است. تناقض موجود در این اسم خود گویای وضعیت موجود است. کاری که توسعه‌گران شهری در حال انجام آن هستند، نابودی محیط‌زیست است. افزایش شکاف طبقاتی با وجود رشد اقتصادی و تبدیل‌شدن به متحد اصلی آمریکا در منطقه چیزی نبود که اکثریت مردم ترکیه خواهان آن باشند. از این رشد اقتصادی، تنها یک طبقه نوکیسه جدید بهره‌مند شدند، نه اکثریت جوانان بیکار و تهیدستان شهری. ضدیت با اردوغان البته دلایل فرهنگی هم داشت.

از جمله افزایش روزافزون اسلامگرایی حزب عدالت و توسعه و پیشروی آرام دولت در فرهنگ و سبک زندگی جوانان. اما تاکید بیش از حد بر سیاست‌های فرهنگی و ویژگی‌های شخصیتی اردوغان موجب گمراهی از سرشت اصلی این اعتراضات می‌شود. ما در ترکیه بیشتر شاهد اعتراضات مردم به سیاست‌های نولیبرال حزب عدالت و توسعه تحت مدیریت اردوغان هستیم که از سر اتفاق الگوی لیبرال‌دموکراسی و نمونه اعلای آن در منطقه محسوب می‌شود. آغازگاه و بهانه گسترش این اعتراضات به‌خوبی این قضیه را نشان می‌دهد. اعتراض به تخریب پارک بسیار سریع‌تر از آنچه در دیگر کشورها شاهدیم به اعتراض علیه کلیت دولت بدل می‌شود. میل سیری‌ناپذیر نولیبرالیسم به گسترش ارزش‌های بازار موجب نگرانی مردم در مورد از‌ دست‌دادن گذشته، فرهنگ و محیط‌زیست ترکیه شده است. اگر مارکس نزدیک به ۱۵۰سال پیش نابودی محیط‌زیست توسط سرمایه‌داری را پیش‌بینی کرده بود، امروز به‌خوبی و بیش از همیشه این تناقضات بنیادین در نوین‌ترین و عریان‌ترین شکل هجوم سرمایه‌داری به طبیعت و انسان یعنی نولیبرالیسم ظاهر می‌شود. همچون همیشه پیاده‌سازی چنین سیاست‌هایی با سرکوب همراه است.

آثار و نتایج پیاده‌سازی برنامه‌های بازار آزاد را فقط در اقتصاد ترکیه نمی‌توان دید. ارزش‌های بازار و منطق سود، خود را به حوزه فرهنگ و دیگر حوزه‌ها نیز می‌کشاند. این روزها همگام با بسیاری دیگر از جنبش‌ها از جمله خیزش اعراب، اعتراضات ضدحکومتی در یونان، جنبش «اشغال» در اروپا و آمریکا و اعتراضات اخیر در برزیل و بلغارستان، مردم ترکیه با حضور خود در میدان تقسیم دوگانه انتخاب بین نئولیبرالیسم آمریکایی و حاکمان دیکتاتور و خودکامه منطقه را زیر سوال برده‌اند. آنها قصد دارند نشان دهند که راهی مردمی هم برای انتخاب وجود دارد.

علی سالم