روح خویشاوندی در دو همسایه

دوستی دو كشور ایران و پاكستان بر سابقه ای ۵۹ ساله استوار است این رقم در ترازوی تاریخ روابط بین الملل چندان توجه برانگیز نیست, اما با اندكی تأمل می توان دریافت كه این عدد در عین حال نشاندهنده سن و سال كشور جوان پاكستان است, به این ترتیب روشن می شودكه علقه های مودت و دوستی در بدو تولد سرزمین اسلامی پاكستان بسته شده است

● نگاهی به نیم قرن میراث دوستی ایران و پاكستان

دوستی دو كشور ایران و پاكستان بر سابقه ای ۵۹ ساله استوار است این رقم در ترازوی تاریخ روابط بین الملل چندان توجه برانگیز نیست، اما با اندكی تأمل می توان دریافت كه این عدد در عین حال نشاندهنده سن و سال كشور جوان پاكستان است، به این ترتیب روشن می شودكه علقه های مودت و دوستی در بدو تولد سرزمین اسلامی پاكستان بسته شده است.

بیش تر ناظران روابط بین الملل در توصیف و نمونه های «همسایگی بدون بحران» گوشه چشمی به روابط آرام و عمیق این دوپاره آسیا داشته اند.

«میراث دوستی» ما و همسایگان اردوزبانمان بیش و پیش از همه، مدیون اندیشه بنیانگذاران كشور پاكستان است، شخصیت هایی چون محمدعلی جناح كه پس از حدود نیم قرن از اسطوره های دنیای سیاست ایرانی ها هستند.

اما در گذر زمان نیز دولت های وقت در تهران و اسلام آباد در ترفیع این عمارت دوستی كوشیده اند تا این كه امروز در اصول سیاست خارجی دوطرف این اتحاد به یك امر خدشه ناپذیر تبدیل شده است. از میانه قرن بیستم كه كشوری با نام با مسمای پاكستان در نقشه آسیا پدیدار شد، چندین دولت با انواع گرایش های سیاسی در تهران و اسلام آباد جابه جا شده است، اما جایگاه دیرین پاكستان در ترازنامه دیپلمات های ایران و موقعیت ایران در سرلوحه سیاست خارجی پاكستانی ها دست نخورده مانده است.

اكنون برای اثبات واقعیت روح دوستی حاكم بر دو كشور قرائن راسخ تری در دست است. تهران و اسلام آباد دارای دولت هایی با گرایش و ساختار متفاوت هستند، آنها بویژه در عرصه سیاست خارجی خط مشی از دوجنس متفاوت پیش گرفته اند، یكی همپیمان آمریكاست و دیگری

رودرروی واشنگتن، اما هیچ گاه دامنه این تضاد و دوگانگی آهنگ مناسبات آنها را دچار لرزش نمی كند. از این رو نكته تأمل برانگیز در پیوندهای دوستی ایران و پاكستان، محیط سراسر تنش دوكشور است. دوكشور هر كدام در مجاورت یكی از بحران های بزرگ جهانی (افغانستان وعراق) واقع شده اند و همه اسباب سوءتفاهم و تنش در پیرامون آنها مهیاست.

پس از ماجرای ۱۱سپتامبر و جنگ افغانستان كه تحولات سیاسی بزرگ را در صحنه سیاسی پاكستان رقم زد، بسیاری از ناظران از پایان فصل بلند دوستی تهران و اسلام آباد سخن گفتند این نگرانی بار دیگر در پرونده هسته ای و ماجرای عبدالقدیر خان تكرار شد و هر لحظه در انتظار گشودن حفره ای تازه در بنای همگرایی دوكشور بودند، اما كشتی دوستی دو رفیق دیرین در این بحر مواج به دور از توفان ها و تندبادها، به حركت آرام خود ادامه داد.

بنابراین امروز پس از گذشت ۶سال از جنگ افغانستان و اردوكشی حریف و دشمن اصلی ایران، دیدار مشرف از تهران می تواند حاوی پیام ها و معانی بسیار باشد و بی تردید ناظران سیاسی در لبخندهای رهبران دوكشور نشانه هایی از یك توفیق دیپلماتیك را جست وجو خواهند كرد، توفیقی كه در سایه عبور هوشیارانه آنها از پیچ های نفس گیر بحران های منطقه به دست آمده است.

● سیر دیپلماتیك روابط دوهمسایه

روابط دو كشور بعد از استقلال پاكستان در آبان ماه۱۳۲۶ و با تأسیس سفارت ایران در كراچی آغاز شد. بلافاصله پس از آغاز به كار سفارت ایران در پاكستان دوكشور گسترش روابط را در دستور كار خود قرار دادند و در همین راستا مقام های دوكشور بارها با یكدیگر ملاقات كردند. در بهمن ماه۱۳۲۸ شاه معدوم ایران به پاكستان رفت و در این سفر عهدنامه مودت به عنوان اولین سند مكتوب دوجانبه بین دوكشور به امضا رسید. در سال ۱۹۵۵ میلادی روابط رو به رشد ایران و پاكستان با عضویت در پیمان بغداد و بعد از آن در سال۱۹۵۸ میلادی با عضویت در پیمان سنتو وارد مرحله تازه ای شد.

روابط ایران و پاكستان در دور جدید با ابتكار عمل های دیپلماتیك همراه بوده است. برای نمونه ایران كوشید در اختلاف میان پاكستان و افغانستان نقش میانجی را برای از میان بردن كدورت بین دوكشور ایفا كند همچنین در اختلاف میان پاكستان و هندوستان بر سر مسأله كشمیر نیز ایران همین نقش میانجی را به خود گرفت. با پیروزی انقلاب، پاكستان نخستین كشوری بود كه «ایران اسلامی» را به رسمیت شناخت و در اقدامی متقابل، با آغاز جنگ تحمیلی و حمله صدام به ایران پاكستان از معدود كشورهایی بود كه از نخستین روز جنگ مخالفت شدید خود را با این حمله ابراز داشت. نقطه عطف روابط ایران و پاكستان را در سال های پس از انقلاب باید سفر رئیس جمهور وقت ایران (مقام معظم رهبری) به پاكستان دانست كه با استقبال گرم دیگر مقام های سیاسی آن كشور اسباب افزایش چشمگیر روابط را فراهم آورد.

هم اكنون روابط ایران و پاكستان در بالاترین سطح خود در جریان است. مسافرت های هیأت های سیاسی، تشكیل كنفرانس ها و نمایشگاه های مختلف و روابط فرهنگی و بازرگانی و تنظیم قراردادها و موافقت نامه ها و یادداشت های تفاهم متقابل، همه و همه نشان از گرمی روابط ایران و پاكستان دارند. در فهرست طرح های همكاری دوكشور، طرح خط لوله صلح از اهمیتی استراتژیك برخوردار است.

● پیوندهای فرهنگی

ایرانیان ومردم پاكستان دارای اشتراكات فرهنگی و مذهبی فراوان هستند و این امر چاشنی نزدیكی هر چه بیشتر دوملت به یكدیگر است. نخستین موافقت نامه فرهنگی بین دوكشور در اسفندماه ۱۳۳۴ به امضا رسید و بدین ترتیب زمینه برای همكاری های بیش تر فراهم شد و براساس آن صدها دانشجو استاد و هنرمند به دوكشور مسافرت كردند كه البته این سیر روابط پس از انقلاب گسترش چشمگیری داشته است.

هم اكنون تعداد زیادی دانشجوی ایرانی در دانشگاه ها و مدارس عالی پاكستان در رشته های مختلف به تحصیل اشتغال دارند و تعداد قابل ملاحظه ای دانشجوی پاكستانی نیز در دانشگاه ها و مؤسسه های آموزشی ایران مشغول تحصیل اند. جالب اینجاست كه در بیش تر دانشگاه های پاكستان، كرسی زبان و ادبیات فارسی دائر است. نشانه دیگر مناسبات عمیق دوكشور، وجود كانون ها و خانه های فرهنگ است. هم اكنون ایران در شهرهای راولپندی، پیشاور، كویته، لاهور، كراچی، ملتان، اسلام آباد و حیدرآباد دارای خانه فرهنگ است. همچنین كلاس های تدریس زبان فارسی در مراكز ملی پاكستان افتتاح شده است.

● انتظارات اقتصادی بر زمین مانده

از جمله آزردگی های مقام های دو كشور این بوده كه برخلاف پیوندهای سیاسی و فرهنگی، روابط اقتصادی تهران ـ اسلام آباد از حجم بالایی برخوردار نیست. از این رو نخستین توقع از دولت های دوطرف این بوده كه بسترسازی لازم برای ارتقای سطح روابط تجاری انجام شود بویژه آن كه بخش خصوصی وارد عمل شود.

هم اكنون بیشترین صادرات پاكستان به ایران برنج و بیشترین واردات این كشور از ایران نیز نفت است. پاكستانی ها در توصیف موانع روابط تجاری، وجود تعرفه های سنگین در مورد واردات خود به ایران را اصلی ترین دلیل حجم پائین تبادلات اقتصادی میان دو كشور می دانند، ایرانی ها نیز بازار پاكستان را فاقد ظرفیت لازم برای جذب سرمایه می خوانند.

در هرحال بنابر آمار بهار ۸۵ میزان تجارت میان دو كشور حدود نیم میلیارددلار بوده است. هم اكنون صادرات میوه پاكستان به ایران و خرید گاز مایع از ایران از طرح های مشترك میان دو كشور است. پاكستانی ها معتقدند اگر طرح خرید گاز LPG از خراسان به پاكستان عملی شود گام بزرگی در راه توسعه روابط میان دو كشور برداشته خواهد شد، اما مادر طرح های مهم دو طرف، خط لوله صلح است كه انتظار می رود منافع سرشاری را عاید دوطرف كند.

صاحبنظران و كارشناسان مسائل ایران و پاكستان همواره در پی یافتن پاسخی بر این پرسش بوده اند كه چرا دایره گسترش روابط دو كشور از سطح معینی فراتر نمی رود؟ هر ناظری از زاویه نگرش خود به این پرسش پاسخ داده است، چنان كه برخی گفته اند از دید ایران دو عامل یا دو ملاحظه مانع از جهش در روابط دو كشور بوده است: ملاحظه اول به روابط پاكستان و آمریكا برمی گردد و این كه خصومت های آمریكا برضد ایران موجب شده تا تهران همواره آهنگی محتاطانه در روابط خود با كشورهایی داشته باشد كه متحد استراتژیك آمریكا محسوب می شوند.

ملاحظه دوم به افغانستان مربوط می شود یعنی حمایت های پاكستان از طالبان پیش از سقوط آن نیز از مواردی بود كه مانع از گسترش روابط در گذشته می شد البته این عامل اكنون كمرنگ شده است.

در برابر ملاحظات طرف های ایرانی، ناظران پاكستانی نیز به پاره ای موانع بر سر راه گسترش روابط با تهران اشاره می كنند كه از آن جمله اند رابطه ایران و هند، فعالیت تهران برای تقویت كریدور شمال به جنوب و البته در كنار این ها باید نوع متفاوت نگاه هر دو كشور به افغانستان را نیز افزود: زیرا تهران حكومتی قدرتمند و با ثبات را در كابل خواستار است، اما اسلام آباد براساس اصول سیاست خارجی خود از روی كارآمدن دولتی متمركز در كابل حمایت نكرده است.

به هرروی ایران وپاكستان هر یك اندیشه ها و جایگاه خاص خود را در نظام بین الملل دارند.

نمی توان از تهران واسلام آباد انتظار داشت كه ملاحظات، دیدگاه ها و شاید رویكردهای اغلب متفاوت خود را در موضوع های مختلف بین المللی كنار بگذارند، اما می توان انتظار داشت كه موانع و چالش های فرارو را به حداقل برسانند.

تجربه های گذشته این نكته را ثابت كرده كه اراده سیاسی نخستین شرط لازم برای تحول در روابط دو طرف است و اكنون سفر مشرف می تواند نشانه ای از بروز این اراده سیاسی میان رهبران سیاسی پاكستان و ایران برای گسترش روابط باشد.

همه زیرساخت های فكری برای برداشتن گام تحول آفرین مهیاست؛ دو كشور دارای آرام ترین و بی دغدغه ترین رابطه همسایگی هستند. در طی سالیان دراز، آنها هیچ گاه نسبت به هم ادعاهای ارضی نداشته اند. مقوله تنش زای اپوزیسیون میان دو كشور جایگاهی ندارند. از سوی دیگر نگاه دو طرف به همدیگر تحت تأثیر الگوهای عقیدتی و ایدئولوژیك توسعه طلبانه نیست.

احسان تقدسی