روند تاریخی , ساختار فنی و رویكردهای نوین

تاسیس شركتهای سهامی زراعی پاسخی بود به آنچه كه بعد از اصلاحات ارضی ۱۳۴۱ در بخش كشاورزی و نظام اراضی كشور رخ داد از بین رفتن یكپارچگی اراضی و خلاء مدیریت تولید در غیاب عمده مالكین موجب بهم ریختگی ساختار تولید و مدیریت بخش وسیعی از اراضی كشاورزی گردید

تاسیس شركتهای سهامی زراعی پاسخی بود به آنچه كه بعد از اصلاحات ارضی ۱۳۴۱ در بخش كشاورزی و نظام اراضی كشور رخ داد. از بین رفتن یكپارچگی اراضی و خلاء مدیریت تولید در غیاب عمده مالكین موجب بهم ریختگی ساختار تولید و مدیریت بخش وسیعی از اراضی كشاورزی گردید. مشكل تامین نهاده ها و لایروبی قنوات و اداره منابع آب و برنامه ریزی كشت سبب نقصان كشت و تولید محصولات كشاورزی گردید و حتی تاسیس شركت های تعاونی روستائی نیز نتوانست تغییری در وضع تولید ایجاد نماید. بهمین دلیل در پی چاره جویی برای رفع مشكل ، تاسیس شركتهای سهامی زراعی ، تعاونی تولید روستائی و شركت های كشت و صنعت ، تكلیف دولتمردان وقت شده و در این راستا قانون تشكیل شركتهای سهامی زراعی در تاریخ ۲۷/۱۰/۱۳۴۶ به تصویب مجلسین وقت رسید و اساسنامه آن نیز در تاریخ ۲۰/۱۲/۴۶ به تصویب هیئت دولت وقت رسید و هدف از تشكیل آن را مطابق ماده اول قانون « فراهم نمودن موجبات افزایش درآمد سرانه كشاورزان و آشنا نمودن زارعان با اصول و شیوه های پیشرفته كشاورزی و دامداری و دامپروری و جلوگیری از خرد شدن و تقسیم اراضی مزروعی به قطعات كوچك غیراقتصادی و افزایش میزان سطح زیر كشت كشور با استفاده از اراضی بایر و موات و مسلوب المنفعه و ترویج و توسعه فعالیتهای غیركشاورزی بخصوص صنایع دستی روستائی » عنوان نموده است . در اجرای قانون تشكیل شركتهای سهامی زراعی در طول یك دهه یعنی از سال ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۵۷ تعداد ۹۳ شركت سهامی زراعی در ۸۵۱ روستا با مساحتی معادل ۴۱۱ هزار هكتار و تعداد ۳۵ هزار نفر سهامدار تشكیل شد كه از مساحت اراضی فوق الاشاره ۳۲۶ هزار هكتار اراضی مزروعی بود. این شركتها در طول حیات ده ساله خود در زمینه های مختلف زیربنائی ، زراعی ، دامی و توسعه عمران روستایی فعالیتهای قابل توجهی داشته اند بطوریكه می توان گفت شركت های سهامی زراعی علاوه بر اینكه بعنوان یك نظام بهره برداری با مدیریت گروهی پا به عرصه وجود گذاشته ، الگوئی جهت توسعه روستائی و كشاورزی نیز تلقی گردیده اند و اجرای برنامه های مصوب عمرانی در قالب شركتهای مذكور مورد توجه قرار گرفتند.

●مشكلات و تنگناهای شركت های سهامی زراعی

انحلال شركت های سهامی زراعی در آستانه پیروی انقلاب اسلامی نشان می دهد كه این شركت ها در مسیر توسعه خود دارای مشكلاتی بوده اند. سه دسته مشكلات و موانع برای این موضوع بر شمرده شده است :

▪مشكلات برون بخشی – مشكلات عمومی بخش كشاورزی – مشكلات اختصاصی شركت های سهامی زراعی

از مشكلات برون بخشی می توان به مسائلی نظیر اشتغال ، ارائه خدمات عمرانی و رفاهی و افزایش غیرمنطقی قیمت زمین اشاره كرد. در خصوص اشتغال با دو پیش فرض غیراصولی بخش كشاورزی ملزم می شود كه ضمن تامین بخش عمده ای از اشتغال كشور از مهاجرت روستا به شهر جلوگیری نماید. بررسیها در این خصوص نشان می دهد كه با گسترش فعالیت های كشاورزی و غیركشاورزی در حوزه عمل شركت های سهامی زراعی ضمن ایجاد تنوع شغلی و تخصصی شدن آن ، مهاجرت نسبت به روستاها و مناطق همجوار كمتر بوده است . در عین حال اطلاق مسئله عمومی مهاجرت به نظام بهره برداری شركت سهامی زراعی ، نقش آن را در مورد سایر نظام های بهره برداری كمرنگ نمی كند.

ارائه خدمات عمرانی و رفاهی كه دامنه وسیعی داشته و انجام هریك از آن به سازمان و نهاد خاصی مربوط بوده است . حال كه شركت سهامی زراعی با ورود به این عرصه ها به عنوان یك الگوی توسعه منطقه عمل می كرده بنابراین كمبودها و نقیصه ها در این زمینه قابل رویت و سنجش گردیده است در حالیكه در مناطق حوزه عمل شركت های سهامی زراعی در مقایسه با سایر نقاط ، این فعالیت ها رو به گسترش فراوانی بوده است .

افزایش غیر منطقی قیمت زمین كه در اعلب مناطق كشور هیچ تناسبی با نرخ بازده سرمایه و میزان تولید نداشته است ، بخصوص اراضی مجاور شهرها و روستاها و جاده ها و تاسیسات صنعتی و عمرانی از دیگر مشكلات بوده است كه حتی دو شركت سهامی زراعی ابقاء شده بعد از انقلاب اسلامی را به ورطه انحلال كشانده است .

در خصوص مشكلات عمومی بخش كشاورزی علاوه بر عدم حمایت از ادامه فعالیت شركت های سهامی زراعی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی توسط وزارت كشاورزی وقت و هیجانات و احساسات ناشی از جو آن زمان ( كه بعدها بصورت نوعی پشیمانی و قبول قضاوت عجولانه مورد اشاره قرار گرفته است ) ، مسائلی از قبیل تعارض منافع ملی و دراز مدت بخش كشاورزی با منافع خصوصی زارعین ، نابرابری توزیع اراضی مزروعی ، نرخ بازده كم سرمایه گذاری در بخش ،در انحلال شركت ها تاثیر گذار بوده است .

از مشكلات اختصاصی شركت های سهامی زراعی به ناهمگن بودن قلمرو و فعالیت ، مشكلات مربوط به ارزیابی حق استفاده دائم و مطلق از اراضی و عوامل زراعی ، عدم انعطاف قانون و اساسنامه با شرایط خاص منطقه و مقتضیات زمانی و مدیریت شركت ها اشاره می شود. بطور مثال در قانون ۲۶ ماده ای تشكیل شركت های سهامی زراعی در ۱۹ ماده برای وزارتخانه تكالیف قانونی محول شده است یا حدود یك سوم مواد اساسنامه ناظر بر دخالت وزارتخانه می باشد. و از طرفی می توان گفت كه در تشكیل شركت های سهامی زراعی علیرغم توجه زیادی كه به مسائل فنی و تولید می شده است به مسائل اجتماعی و فرهنگی بویژه در قبل و مراحل اولیه تشكیل توجه كافی مبذول نگردیده است .

اكثریت شركت های سهامی زراعی تاسیس شده در طول یك دهه( ۴۷تا۵۷) بدلائل فوق الذكر در اوایل انقلاب منحل گردیدند. بررسی و دقت در مجموعه دلائل مطروحه نشانگر این است كه بخش زیادی از دلائل طرح شده چندان ارتباطی به سازمان و شیوه كار خاص سهامی زراعی نداشته و بلكه به نوعی به همه ساختار بخش كشاورزی مرتبط بوده است ضمن اینكه اتفاقا“ مسائل مورد نظری چون كمیت و كیفیت اشتغال و خدمات عمرانی و رفاهی در این شركت ها در مقایسه با سایر مناطق و واحدها از وضعیت مطلوبتری برخوردار بوده است .بخشی از دلائل كه اشكالات ساختاری وضعف و نارسایی هایی را كه در شركت های سهامی زراعی بیان داشته اند نیز با اندك تدبیر و اصلاح روش كار ، رفع شدنی بوده و نیازی به حذف صورت مسئله ( شركت های سهامی زراعی ) نداشته است . اما عجولانه و بدون دقت كارشناسی و مطالعه همه جانبه، دستور انحلال این شركت ها صادر گردید.

▪شركت های سهامی زراعی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی

از ۹۳ شركت سهامی زراعی كه در طول ده ساله منتهی به ۱۳۵۷ تشكیل شده بود تعداد ۵ شركت در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی با تلاش و خواست و پیگیری اعضاء سهامدار به فعالیت خود ادامه دادند. این شركت ها عبارت بودند از : شركت سهامی زراعی گلپایگان در استان اصفهان – شركت سهامی زراعی تربت جام در استان خراسان – شركت سهامی زراعی روداب ، باغین و جیرفت در استان كرمان . این شركت ها تقریبا“ بدون هیچ حمایتی به فعالیت خود ادامه دادند.

اما شركت های باغین و جیرفت با توجه به موقعیت خاصی كه از نظر اراضی داشتند و افزایش قیمت اراضی در جیرفت و مسئله پسته كاری در باغین در كنار برخی مسائل دیگر به انحلال كشیده شدند و شركت روداب بم نیز بدون اعلام انحلال رسمی عملا“ منحل شد.

وضعیت كنونی شركت های موجود:

۱ـ شركت سهامی زراعی نیل آباد تربت جام:

این شركت در سال ۱۳۴۸ در سه روستای شهرستان تربت جام به نامهای لژگان، صفرآباد و نیل‌آباد و به مركزیت روستای اخیرالذكر تشكیل یافته است.

تعداد سهامداران شركت ۲۷۶ نفر می‌باشد كه دولت نیز با در دست داشتن ۱۰ درصد كل سهام شركت یكی از سهامداران محسوب می‌شود. میزان اراضی تحت اختیار شركت ۱۲۰۰۰ هكتار است كه با توجه به منابع آبی در دسترس شامل ۱۰۰۰ لیتر در ثانیه آب استحصال شده از ۳۲ حلقه چاه عمیق و یك سد ذخیره‌ای با ظرفیت ۸۰۰ هزار متر مكعب سالانه حدود ۳۰۰۰ هكتار از اراضی شركت تحت كشت انواع محصولات نظیر گندم،‌ جو، یونجه، خربزه، زیره، چغندرقند، كلزا، پسته و زعفران قرار می‌گیرد. حدود ۲۰۰۰ هكتار از اراضی نیز زیر پوشش گیاهان مرتعی قرار دارد.

شهرك شركت با احداث دفتر كار، انبار،‌تعمیرگاه و منازل مسكونی كاركنان ایجاد شده است و در طول سالیان بعد واحدهای خدماتی و رفاهی شامل منازل مسكونی برای كلیه سهامداران، مركز بهداشتی و درمانی، دبستان و راهنمایی و دبیرستان، مخابرات، پست، بانك، فروشگاه، حمام، مسجد، نیروی انتظامی و باشگاه ورزشی در آن احداث شده است.

احداث و بهره‌برداری یك واحد كوره آجرپزی هوفمن با ظرفیت روزانه ۴۰ تن آجر نقش مؤثری در تكمیل تأسیسات تولیدی، رفاهی و خدماتی مورد نیاز شركت داشته است.

این شركت دارای واحدهای زیر می‌باشد:

ــ واحد مكانیزاسیون با ۲۷ دستگاه تراكتور و ۶ دستگاه كمباین و كلیه ادوات دنباله بند مورد نیاز.

ــ‌ واحد ماشین‌آلات سنگین با اسكریپر ـ‌ بولدوزر ـ‌ گریدر ـ‌ میكسر ـ‌ جرثقیل و انواع كامیون.

ــ‌ واحد تعمیرگاه شامل مكانیكی سبك و سنگین،‌ تراشكاری، جوشكاری و آپاراتی.

ــ واحد حمل و نقل شامل انواع كامیون و یك دستگاه باسكول ۵۰ تنی.

ــ‌ واحد انبار فنی و نهاده‌های كشاورزی (این شركت عاملیت فروش توزیع و فروش كودهای شیمیایی را دارد).

ــ واحد سرویس و تجهیزات منابع آب كه وظیفه اداره و بهره‌برداری منابع آب شركت را داراست.

ــ واحد توزیع مواد سوختی.

ــ واحد امور زیربنائی و ساختمانی كه وظیفه اجرای پروژه‌های تسطیح نسبی و اساسی، احداث كانال آبیاری و زهكشی، احداث استخر ذخیره آب، احداث ساختمان و نظائر آن را به عهده دارد.

در بخش زراعت حدود ۳ هزار هكتار سالیانه زیر كشت محصولات مختلف می‌رود كه عمده‌ترین آنها گندم، جو،‌ چغندرقند، جالیز و ذرت می‌باشد. در سال ۸۲ تولیدات اصلی بخش زراعت به شرح زیر بوده است:

غلات ۷۲۳۵ تن چغندرقند ۱۸۶۰۰ تن جالیز ۶۵۰۰ تن

در بخش باغبانی، شركت اقدام به احداث ۵۰ هكتار باغ پسته و ۵ هكتار زعفران نموده است كه در نظر دارد آنها را توسعه دهد.

در بخش دامپروری، یك واحد گاو شیری با ۵۶۰ رأس دام وجود دارد كه یكی از مدرنترین گاوداری استان به شمار می‌آید و سالانه بطور متوسط ۱۸۰۰ تن شیر به بازار عرضه می‌نماید. گاوداری پرواری شركت نیز سالانه ۸۰ تن گوشت قرمز تولید و عرضه می‌كند. واحد گوسفندداری شركت نیز دارای ۲۰۰۰ گوسفند نژاد اصیل بلوچی است كه سالانه حدود ۷۰۰ بره و ۶ تن گوشت گوسفند تولید دارد. شركت همچنین یك واحد مرغداری ۲۰ هزار قطعه‌ای گوشتی است كه كاملاً مكانیزه بوده و سالانه حدود ۲۰۰ گوشت مرغ به بازار عرضه می‌كند. این واحدها از جمله واحدهای بسیار موفق دامپروری در استان می‌باشد.

۲ـ‌ شركت سهامی زراعی خضری:

این شركت در قالب شركت سهامی زراعی قائنات در سال ۱۳۴۷ تشكیل گردید و در مقطع پیروزی انقلاب اسلامی منحل و سپس با درخواست اكثریت قریب به اتفاق سهامداران در سال ۱۳۶۳ ابقاء گردید. شركت مزبور دارای ۴ روستا به نامهای خضری (روستای مركزی)، میم، دهشك و بزن آباد می‌باشد. تعداد سهامداران شركت ۱۰۰۷ نفر است كه دولت نیز با در دست داشتن ۳۷ درصد سهام از جمله سهامداران است.

شركت سهامی زراعی خضری حدود ۱۱۰۰۰ هكتار زمین در اختیار دارد كه با توجه به میزان آب در دسترس شركت كه حدود ۷۵۰ لیتر در ثانیه است سالانه حدود ۱۷۰۰ هكتار آن را به زیر كشت می‌برد. آب شركت از ۲۴ حلقه چاه عمیق تأمین می‌شود. حدود ۶۰۰۰ هكتار از اراضی مزروعی شركت متناوباً تحت آیش قرار داد.

محصولات زیر كشت شركت بطور معمول گندم، جو،‌ چغندرقند، یونجه و كلزا می‌باشد.

شهرك شركت دارای ساختمانهای مدیریت،‌ سالن اجتماعات، مهمانسرا، منازل مسكونی، انبارهای محصول، انبارهای فنی (لوازم یدكی ـ كود ـ سموم ـ مواد اولیه)، تعمیرگاه و پاركینگ ماشین‌آلات می‌باشد. این شركت دارای واحدهای زیر می‌باشد:

ــ‌ واحد مكانیزاسیون با ۲۴ دستگاه تراكتور ـ ۴ دستگاه كمباین ـ ۳ دستگاه سواتر و كلیه ادوات دنباله بند مورد نیاز.

ــ‌ واحد ماشین‌آلات سنگین با ۶ دستگاه بولدوزر و گریدر و لودر.

ــ‌ واحد تعمیرگاه شامل مكانیكی، تراشكاری،‌ باطریسازی و سرویس و نگهداری موتور پمپها.

ــ‌ واحد نقلیه شامل انواع كامیون و وانت و سواری و كانتینرهای یخچالدار.

ــ واحد انبار فنی و محصولات.

ــ واحد امور مالی و اداری كه كاملاً مكانیزه می‌باشد.

ــ‌ واحد مخابرات رادیویی (بی‌سیم).

ــ واحد مركز تلفن رایانه‌ای.

شهریار پاک نیا

منابع :

۱- وزارت كشاورزی معاونت امور تولیدی و واحدهای كشت و صنعت - مطالعات صندوق نظامهای بهره برداری كشاورزی ایران – شركت های سهامی زراعی – جلدسوم- چاپ اول ( تهران : ۱۳۷۲)

۲- نجفی ، احمد ، گزارشی از روند تاریخی و اقدامات و فعالیتهای انجام شده در خصوص شركتهای سهامی زراعی (دفترامور تعاونیهای تولید و خردودهقانی : ۱۳۸۳)

۳- گزارش كار سالانه شركت های سهامی زراعی فعال كشور (خضری ، اسلام آباد، گلپایگان ، نیل آباد)

۴- عبداللهی، محمد نظام های بهره برداری تهران - وزارت كشاورزی ۱۳۷۷

* -کارشناس ارشد پژوهشگری

- کارشناس ارشد دفتر تعاونی های تولید و واحدهای خرد و دهقانی

---