فرهنگ اقتصادی حاکمیت فرهنگ, اخلاقی و انسانی کردن روابط اقتصادی

مهندسی فرهنگی

● تعریف فرهنگ اقتصادی:

فرهنگ اقتصادی عبارت از ارزش‌ها، نگرش‌ها، عقلانیت‌ها و رفتارهای متعدد انسان‌ها در برآوردن نیازهای اساسی و حیاتی‌شان است. این فرهنگ معطوف به تامین رفاه جامعه و منش‌های انطباق‌پذیری و ارتباط با محیط‌ فیزیکی پیرامون است.

از این حیث اقتصاد و رفاه که غالبا با نیازهای زیستی و حوائج فردی شناخته می‌شود، تحت تاثیر ترکیب خاصی از عقلانیت‌های استراتژیک یا فنی(سودآوری و تولید)، سیاسی(منافع طبیعی و حفظ منزلت موجود) و اخلاقی(ارزش‌گرایی و مطلوب خواهی) تامین می‌شود. از این منظر، هدف اقتصاد دیگر تنها کسب سود و افزایش منفعت فردی وگروهی کنشگران درگیر در صحنه اقتصادی نیست؛ بلکه اهداف والاتر دیگری نظیر اخلاقی و انسانی کردن روابط اقتصادی و حاکمیت فرهنگ در استخدام محیط برای رفع نیازهای فردی را نیز در برمی‌گیرد. براساس سطوح فرهنگ توسعه، فرهنگ اقتصادی نیز در سه سطح بینش،‌ منش و کنش قابل طرح و بررسی است.

▪ بینش اقتصادی :

بینش اقتصادی به معنای شناخت، آگاهی و باورهای حاکم بر تلقیات انسان از اقتصاد و نقش آن در زندگی موجود بشری است. این‌که افراد تا چه حد معتقد و آگاهند که فعالیت‌های اقتصادی آنها می‌باید مبتنی بر ارزش‌های انسانی باشد و امور اقتصادی را تنها محدود به جستجوی نفع شخصی بدون توجه به محیط و دیگران قلمداد نکنند، جملگی بینش حاکم بر روابط اقتصادی را نشان می‌دهد. این سطح، صرفا جهان بینی شناخت و آگاهی نسبت به موارد فوق را جدای از گرایش و عمل اقتصادی در بر می‌گیرد.

▪ منش اقتصادی :

منظور از منش مادی و اقتصادی، تعهد به رفتار اقتصادی انسانی در جامعه است. به عبارت دیگر آمادگی و روحیه لازم جهت انجام فعالیت‌های اقتصادی است. افرادی که دارای منش اقتصادی توسعه‌گرا و انسانی می‌باشند، آمادگی دارند که در جهت تغییر وضعیت مادی خود و هدایت آن به سمت وضعیتی مطلوب‌تر و انسانی‌تر گام بردارند.

▪ کنش اقتصادی :

کنش اقتصادی بکارگیری عملی عقلانیت‌ها در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی است. منظور از کنش و عمل اقتصادی همان رفتارها و اعمال عینی و واقعی افراد در امر تامین و رفاه مادی خود است. در این سطح آن‌چه که عملا در جهت رفع نیازهای زیستی و مادی انجام می‌شود مورد بررسی و توجه واقع می‌شود. هر عمل و کنشی در این سطح موجب تغییر در وضعیت افراد و نیز جامعه به طور کلی می‌شود.

اگر این کنش‌ها مبتنی بر نوعی عقلانیت فنی (کسب سود) و سیاسی (منافع‌گرا) باشد، بی‌نظمی و اختلال‌ها و مهم‌تر از همه نابرابری‌ها در وضعیت اقتصادی بوجود خواهد آمد.

در یک فرهنگ اقتصادی مطلوب، غالبا بین این سه سطح نوعی ارتباط و همخوانی وجود دارد؛ یعنی یک کنش و عمل اقتصادی مطلوب برخاسته از بینش افراد و آمادگی آن‌ها برای تحقق بخشی به این بینش است. با توجه به پیامد این توجه صرف به توسعه اقتصادی مدار و انتقادهایی که بر این نوع توسعه وارد شده در سطوح مختلف فرهنگ اقتصادی آن‌چه اساسی محسوب می‌شود، منطق سرمایه‌ سالاری و سودآوری نیست بلکه آنچه اساسی در نظر گرفته می‌شود توجه به ابعاد انسانی و ارزش‌ها و اخلاقیات حاکم بر فعالیت‌ها و ارتباط با طبیعت است به گونه‌ای نوعی توسعه پایدار را به ارمغان آورد.

با توجه به مباحث فوق و بررسی سطوح سه گانه فرهنگ اقتصادی، اهم برنامه‌های مورد توجه و اولویت‌های موجود در مهندسی فرهنگی نظام اقتصادی را می‌توان در موارد ذیل برشمرد:

۱) ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ مصرف در جامعه با تاکید بر:

- برخوداری از الگوی مصرف سالم و بهینه

- دوری از اسراف و تبذیر

- دوری از تجمل‌گرایی و چشم و هم چشمی

- اعتقاد به فرهنگ قناعت، صرفه جویی و پس انداز

- توجه به فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف کالاها و امکانات عمومی و دولتی

- اولویت‌ بخشی به مصرف کالاهای ضروری و دوری از مصرف کاذب و تظاهری

- فرهنگ مصرف بهینه انرژی (نفت و گاز و ...)

۲) ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ کار در جامعه:

- آشنایی با قوانین و مقررات مربوط به کار

- فرهنگ سخت کوشی و فعالیت

- برخورداری از اخلاق کار گروهی

- وجدان کار

- تاکید بر خلاقیت درکار

- انظباط و مسئولیت‌پذیری در استفاده از ابزار و وسایل محیط کار

- فرهنگ تلقی از کار به مثابه وظیفه اجتماعی و انسانی (کار برای رضای خدا و خدمت به همنوع)

- فرهنگ ارتباط سالم با همکاران در محیط کار

- تلقی از کار به مثابه عامل رفاه اجتماعی و رشد شخصیت اجتماعی

- رقابت سالم در محیط کار

- اهتمام به بهداشت کار

- فرهنگ نظم و وقت‌شناسی در ورود و خروج از محل کار

- عملکرد براساس موازین قانونی و اخلاقی

- ....

۳) ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ انطباق‌پذیری با محیط و طبیعت در جامعه با تاکید بر :

- فرهنگ حفظ زیست (باور زیست محیطی)

- فرهنگ استفاده‌ی بهینه از منابع طبیعی عام المنفعه مانند جنگلها، مراتع و ...

- مشارکت و همکاری با نهادهای حافظ محیط زیست

- فرهنگ جلوگیری از آلودگی‌های متعدد در محیط زندگی (آلودگی‌ تصویری، آلودگی صوتی، آلودگی هوا و ...)

- توجه به محیط به عنوان منبع رفع نیازهای بشری

- فرهنگ استفاده بهینه از کالاها و انرژی غیر قابل تجدید در زندگی (با توجه به آینده و نسلهای بعدی)

- فرهنگ احترام به طبیعت و ارتباط با آن (بهره‌برداری)

-فرهنگ حفظ و اهتمام به آثار تاریخی به جای مانده از دوران گذشته

۴) ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ مشارکت اقتصادی عمومی در جامعه:

- مشارکت با دولت (خرید و اوراق قرضه و ...)

- فرهنگ پس‌انداز

- توجه به امور تعاونی و همیاری در فعالیت‌های اقتصادی

- توجه به سطح کارآفرینی اقتصادی (کارگردانی اقتصادی) در میان مردم و اعتقاد به آن

- استفاده‌ی بهینه از کالاهای عمومی و خدمات ضروری و عام المنفعه مانند آب، برق، تلفن گاز، نفت و .. (انظباط اقتصادی)

- مشارکت در امور اقتصادی بیشتر تولیدی و کمتر خدماتی

- فرهنگ و اهتمام به پرداخت مالیات‌ها و عوارض قانونی (فرهنگ مالیاتی)

- فرهنگ سرمایه‌گذاری در امور عام المنفعه و جمعی

- احترام و توجه به همیاری‌های سنتی و بومی در فرهنگ ایرانی

۵) ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ تولید و بهره‌وری در جامعه با تاکید بر:

- فرهنگ احیاء منابع متروک و بلااستفاده اعم از زمین، معدن و ...

- اعتقاد به تولید ثروت جهت رشد اقتصادی جامعه

- تعدیل سود شخصی در کنار جمعی

- دوری از رباخواری و اعتقاد به تعدیل بهره

- اعتقاد به مالکیت

- اعتقاد به تعدیل ثروت

- علاقمندی به ابداع روش‌های جدید تولید

- فرهنگ تولید محصولات ضروری (ارجحیت تولید)

- فرهنگ افزایش کیفیت در کالاهای تولیدی و دوری از تقلب در تولید

- فرهنگ بسته‌بندی محصولات متناسب با ارزشها، اخلاق جامعه و استانداردهای جهانی

- سطح اهتمام به سیاست‌های تولیدی ملی و جهانی

۶) ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ اشتغال و فعالیت‌ اقتصادی در میان مردم با تاکید بر:

- باور به معاش سالم و آبرومند

- دوری از مشاغل کاذب

- اهتمام به کارآفرینی حرفه‌ای

- دوری از احتکار شغل (چند شغله بودن)

- سطح رضایت از شغل

- اعتقاد به تخصص گرایی در مشاغل و جایگاه‌ها

- اعتقاد به آزادی درانتخاب شغل

- تشویق به کار و تلاش در انتخاب شغل

- تشویق به کار و تلاش اقتصادی

- سطح علاقمندی وتوجه به مشاغل موجه و تولیدی خصوصی و فارغ‌ از دولت

-اشتغال‌زایی

۷) ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ توزیع کالاها و خدمات در جامعه:

- مبارزه با احتکار (کالا، مسکن و ...)

- مبارزه با رانت‌خواری

- مبارزه با اخلاق واسطه‌گری

- مبارزه با گرانفروشی (اعتراض، شکایت و ...)

- انصاف در فروش محصولات

- مشارکت در نظارت بر قیمت‌ها

- اخلاق تبلیغات سالم و غیر کاذب در حوزه‌ نامگذاری کالاها و توزیع

- اخلاق مبادله و انصاف در معاملات