کنش فعال و خلاق

ساختارها و نهادها، یا کنش فعال و خلاق عوامل انسانی؟ صاحب نظران و تحلیلگران مسائل اجتماعی در مطالعات و اظهارنظرهای جامعه شناختی خود، همواره بر یکی از این دو سمت و سوی اصلی، …

ساختارها و نهادها، یا کنش فعال و خلاق عوامل انسانی؟ صاحب نظران و تحلیلگران مسائل اجتماعی در مطالعات و اظهارنظرهای جامعه شناختی خود، همواره بر یکی از این دو سمت و سوی اصلی، تاکید کرده اند. جامعه شناسانی چون امیل دورکیم معتقدند جوامعی که ما عضو آن هستیم، نوعی «محدودیت اجتماعی» بر کنش های ما اعمال می کنند؛ اندیشمندانی چون وی جامعه را بر فرد مقدم می دانند و ساخت های اجتماعی را واجد اهمیت بیشتری می دانند. از این منظر، ساخت اجتماعی به مثابه یک واقعیت «خارجی» و البته مستحکم و باصلابت، پیامدهای غیرقابل اجتنابی را به همراه دارد. اینچنین است نقش نهادها؛ به ویژه نهادهای قدرتمندی چون «دولت»، یا «آموزش و پرورش» یا «رسانه» و...

در سوی مقابل اما، منتقدانی که بر نقش کنش عوامل انسانی تاکید دارند، می پرسند اگر «جامعه» مجموعه کنش های انفرادی افراد نیست، پس چیست؟ از این زاویه، «جامعه» مجموعه افرادی است که به شیوه های منظم در رابطه با یکدیگر رفتار می کنند. به نظر این گروه از جامعه شناسان، «ما مخلوق جامعه نیستیم، بلکه خالق آن هستیم.»

البته این بحث و چالش نظری، به طور کامل حل و رفع و مختومه نشده است؛ در حوزه علوم اجتماعی این کشاکش که آیا نهادها و ساختارها مقدم هستند یا کنش افراد، همواره تحلیل ها و ارزیابی های گوناگونی را از وقایع و پدیده ها و تحولات اجتماعی موجب شده است. به عقیده بسیاری از صاحب نظران، هر یک از این دو تحلیل عمده، بخشی از واقعیت اجتماعی را تحلیل می کند و به کمک این هر دو جامع تر می توان به نقد وضعیت ها و تحولات و پدیده ها دست یازید. چنان که آنتونی گیدنز بیان می کند، هرچند نظام پولی در یک سرزمین، مستقل از افراد جامعه وجود دارد و فعالیت های افراد را مقید و محدود می سازد؛ اما در صورتی که فردی مصمم به زندگی بدون استفاده از پول باشد، می تواند با وجود سختی فراوان این امر، آن را محقق سازد. از این فراتر، اگر همه- یا حتی اکثریت مردم- زمانی تصمیم بگیرند که از استفاده از پول خودداری کنند، نظام پولی از بین خواهد رفت یا تغییر خواهدکرد. از این منظر، ما- به عنوان انسان- واقعاً انتخاب می کنیم و صرفاً به گونه یی انفعالی، به رویدادهای پیرامون خود، پاسخ نمی دهیم. اجازه دهید این سخن، عینی تر و انضمامی تر پیش رود. وضع راه ها و جاده ها در ایران و کیفیت خودروها در ایران، با وجود همه ویژگی های مثبت، هنوز تا وضعی که کشورهای توسعه یافته از آن برخوردار هستند، در فاصله یی محسوس است. این واقعیت می تواند موجب خسارت های مادی و انسانی وحشتناکی شود؛ اما از سوی دیگر، با رعایت و احتیاط یک یک رانندگان و عوامل انسانی موثر در این موقعیت می توان به میزان قابل توجهی از هزینه ها و آسیب ها و تلفات کاست. به عنوان نمونه یی دیگر، هرچند میزان بارش برف و باران در ماه های گذشته بسیار ناچیز بوده است و آب موجود در بسیاری از سدهای کشور، با حجم ذخیره اصلی خود، فاصله یی قابل توجه دارد؛ و اگرچه کیفیت کنترل آب های سطحی و مهار آب و میزان سدها در ایران و نیز وضع انتقال آب و لوله کشی در ایران امروز، با نقطه مطلوب، در فاصله یی محسوس و مشهود است، اما کنشگران انسانی فعال و خلاق، می توانند با رعایت و کنترل آگاهانه و هدفمند بر چگونگی مصرف این مایع حیاتی، به میزان بسیار قابل توجهی از بروز مشکلات و بحران ها بکاهند. همین تامل و تحلیل، در عرصه سیاست نیز قابل اشاره و توضیح است. نهادهای مهمی بر سرنوشت انتخابات در ایران، تاثیرگذارند. شورای نگهبان، وزارت کشور و مجریان انتخابات و صدا و سیما، از مهم ترین و شناخته شده ترین این نهادها محسوب می شوند.

اما چنانچه کنشگران فعال و خلاق و آگاه اراده کنند و به شکلی هدفمند در این عرصه، حضور یابند، روند انتخابات را تحت تاثیر قرار خواهند داد. این سخن (و نوشتار) هرگز نقش و اهمیت ساختارها و نهادها را نادیده نمی گیرد؛ چنان که اهمیت نهادهای پیش گفته را در روند تحقق و برگزاری و فرجام انتخابات، مورد اشاره قرار داد.اما- همزمان- ضروری است که هر «شهروند» به نقش و کارویژه و اثرگذاری خود در این روند و رویداد، ایمان آورد. این چنین، حاصل کنش آگاهانه، فعال، خلاق و هدفمند تمامی (یا اکثر) شهروندان، می تواند فرجامی متفاوت را رقم زند؛ پایانی که الزاماً با خواست و اراده نهادهای موثر بر انتخابات، همسو و مشابه نیست. اینکه شهروندان به نقش و تاثیرگذاری و توانایی ها و کاروپژه های خویش «ایمان» آورند، نقطه عزیمت بس مهمی است که می تواند «نقش» خود را بر چگونگی انجام و تحقق و نتیجه هر «بازی» (از جمله انتخابات ریاست جمهوری در خردادماه آتی) حک و ثبت کند.

مرتضی کاظمیان