مقدمه‌ای پیرامون نگارگری اسلامی ایران

نگارگران ایرانی به دلیل بهره‌مندی از آداب معنوی و آموزه‌های سنتی در این طریق، توانستند عالمی را به منظر نظر قرار دهند که هریک از اجزای آن در عین این‌که نمایشی از وقایع زندگی …

نگارگران ایرانی به دلیل بهره‌مندی از آداب معنوی و آموزه‌های سنتی در این طریق، توانستند عالمی را به منظر نظر قرار دهند که هریک از اجزای آن در عین این‌که نمایشی از وقایع زندگی این جهانی است، اما ساحتی غیر مادی و نمادین دارد. تمامی اشکال و صوری که هریک به نحوی نمایانگر وجهی واقعی از زندگی و تلاش مردم است، در فضایی جلوه گر می‌شوند که حالت و کیفیتی مثالی دارد و از طریق این جلوه‌ها امکان دستیابی به معانی هموار می‌گردد. در عالم پاک و شفاف و رنگ‌های درخشان نگاره ها، همچنین در شیوه ترکیب‌بندی و رؤیت نما‌های گوناگون، از صحنه‌های زندگی مردم که به صورت اجزایی ظاهراً مستقل، اما کاملاً مرتبط با یکدیگر قرار گرفته‌اند، هر نگاره راز خود را مرحله به مرحله در مقابل راز آشنایان می‌گشاید.

آشکارترین جلوه هماهنگی و نمایش جهانی بزرگ در نگاره‌ای کوچک، در آثاری پدیدار می‌گردد که در آنها فضای گسترده طبیعت که گاهی در درون خود نماهایی از معماری را با تزیینات زیبا و مسحور‌کننده جای داده است و به همراه انسان‌ها و حیوانات و گیاهان مجموعه‌ای پدید آورده است که گویی بازتاب ملکوت در این جهان است. جهانی که در آن از توجه به هیچ امر جزئی فروگذار نشده است و هر چیز به جای خویش نیکوست. مصداق چنین لطف و زیبایی فرا زمینی را در نگاره‌های مکاتب هرات عصر تیموری و تبریز عهد صفوی می‌توان یافت.

آثاری که به مثابه نقطه اوج کمال نگارگری، به دلیل پیچیدگی ترکیب بندی و اشکال و صور فاخر و نیز رنگ‌های غنی و حساس در عالم هنر، مثال و نمونه‌ای برای آنها نمی‌توان یافت. لطف و زیبایی این آثار به حدی است که هنرمندان و هنرشناسان را مجذوب می‌نماید و در پی آن نخستین پرسشی که آغاز می‌شود، این است که چرا هنرمندان به این شیوه خاص به ترسیم نگاره‌های خویش می‌پرداختند؟ و در پی آن جست‌و‌جو پیرامون زمینه‌ها و علل بروز این نگاه، در آثار نگارگری آغاز می‌گردد و پس از آن لزوم دریافت و تدوین پایه و اصول نگارگری احساس می‌گردد.

گرایش به شناخت، بحث، نقد و تحلیل و در نهایت تدوین مطالبی پیرامون آثار نگارگری از اوایل قرن بیستم میلادی به وسیله هنرشناسان غربی آغاز و در دهه‌های اخیر، بویژه پس از ظهور انقلاب اسلامی و لزوم بازجست ریشه‌های فرهنگی و هنری در ایران نیز، پدید آمده و توسعه می‌یابد.

بااین‌که این کوشش‌ها در ابتدا معطوف به گردآوری، معرفی و تنظیم و تدوین تاریخی آثار بوده است، ولی راهگشای پژوهش‌های بعدی در جهت مطالعه خصوصیات مکاتب و هنرمندان هر دوره گردید. با این همه باید اذعان نمود حتی در مورد نسخه‌های شناخته شده‌ای مانند، شاهنامه و خمسه تهماسبی، مطالب غالباً پیرامون ویژگی‌های کلی دور می‌زند و نیاز به موشکافی دقیق اجزای تک تک نگاره‌ها وجود دارد. خصوصاً اگر این مهم به دست پژوهشگران داخلی که با فرهنگ و معارف نظری ایران آشنایی دارند، انجام پذیرد نتایج پرثمری به بار خواهد آورد.