کشف قابلیت های موسیقی ایرانی

درباره «اصول و مبانی موسیقی»

کتاب اصول و مبانی موسیقی تالیف سوسن شاکرین، مدرس و نوازنده گیتار کلاسیک است که به کوشش انتشارات سوره مهر و مرکز موسیقی حوزه هنری در سال ۱۳۸۸ به چاپ رسیده است.

خانم شاکرین در مدتی که در هلند اقامت داشته است طی مکاتبات و مباحثات که با دانشگاه آمستردام و انجمن اتنوموزیکولوژی کشور هلند داشته است این کتاب را در سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳ شمسی) به ثبت رسانده و همین سال کتاب را برای شرکت در هجدهمین جشنواره خوارزمی فرستاده است. این کتاب از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که گاهی ارتباطی بین مطالب بخش‌ها به چشم می‌خورد ولی در برخی موارد نمی‌تواند پیوندی میان آنها یافت. در کل می‌توان کتاب را به چند بخش عمده تقسیم‌بندی کرد که هر بخش با هدف خاصی گردآوری شده است.

قسمت اول تاریخچه موسیقی ایران و جهان در دوران باستان، قرون وسطی و حال حاضر است. در این قسمت مولف فضای موسیقی‌، سازهای رایج در هر دوره، نحوه اجرای موسیقی – اعم از تک نوازی و هم نوازی – ارتباط موسیقی با کلام، زندگی اجتماعی مردم و تحولات سیاسی و فرهنگی هر منطقه را به خوبی بیان کرده است.

مولف با بررسی کتیبه‌های باقی مانده از دوران باستان ثابت می‌کند که حتی قرن‌ها قبل از میلاد، آریاییان گروه‌های هم‌نوازی داشته‌اند و نوازنده ضرب با نگه‌داشتن ریتم در سراسر موسیقی نقش رهبر را در این هم‌نوازی‌ها ایفا می‌کرده است که نشان از غنای موسیقی ایران باستان دارد. همچنین ردپای اولین (املا‌های موسیقی را در آواهای گاثا پیدا می‌کند. به این ترتیب ریشه‌های موسیقی بسیاری از نواحی جهان را موسیقی ایران باستان ذکر و تاثیر موسیقی ایران بر جهان را نمایان می‌کند.

از آنجایی که تحقیقی با این وسعت نمی‌تواند مجالی باشد برای ذکر تمام موارد و مسائل مربوط به ریشه‌های موسیقی ایران و تاثیر آن بر دیگر نواحی جهان به‌ویژه غرب - که هدف تحقیق نویسنده هم هست– جای خالی بسیاری از مباحث در این بخش احساس می‌شود. از طرفی شاید بتوان پراکندگی موضوعات را هم مزید بر علت دانست، چون تمرکز شخص روی چند موضوع، مختلف بوده لذا فرصت پرداختن به یک موضوع و خارج از توان محقق بوده است.

یکی از مواردی که پرداختن به آن در این قسمت خالی از لطف نبود تاثیر موسیقی کنونی ما بر موسیقی غرب است. چون در حال حاضر نوازندگان و خوانندگان و آهنگسازان بنامی داریم که با ساختن قطعات و تنظیم ساخته‌های آهنگسازان غربی و حتی نواختن در ارکستر‌های بزرگ و بین‌المللی تاثیر بسزایی در موسیقی جهان و به ویژه غرب گذاشته‌اند. کشف قابلیت‌های سازهای ایرانی و استفاده از آنها در ارکسترهای غربی در چند سال اخیر از دیگر مصادیق تاثیر موسیقی ایران بر موسیقی غرب است. در ضمن مقوله آهنگسازی سینما – به عنوان رسانه‌ای که در جهان گسترده است – هم می‌تواند به این جنبه کمک‌رسانی کند.

بخش بعدی کتاب که در واقع مهم‌ترین قسمت تحقیقات خانم شاکرین است، بخشی است که به فلسفه و موسیقی فلامنکو می‌پردازد و سعی دارد تا سرچشمه فلامکنو را پیدا کند که اکنون به عنوان معمایی در جهان مطرح است.

ابتدا با بیان دلایل و استناد به شواهد تاریخی نظریه‌هایی را که در مورد ریشه‌های فلامنکو هم اینک در جهان وجود دارد، رد می‌کند و بعد از آن نظریه‌ای را عنوان می‌کند که در آن اظهار می‌کند موسیقی فلامکنو و اساسا گیتار ریشه در ایران دارد. روش شاکرین برای اثبات نظریه خود علاوه بر شواهد تاریخی مقایسه در موسیقی ایران و موسیقی فلامنکو است.

البته این مقایسه احساس و درک ایشان از این دو موسیقی است و منظور روش سیستماتیک و آنالیز براساس قوانین ثبت شده در تئوری موسیقی نیست. چون این توازن براساس موسیقی کلاسیک غرب و طی سال‌های ۱۷۰۰ تا ۱۹۰۰ میلادی تدوین شده‌اند و برای انواع دیگر موسیقی‌ غرب چندان مناسب نیست. از آنجایی که امکانات ضبط صدا در گذشته وجود نداشته است لذا به نظر می‌رسد بهترین روش برای اثبات این ادعا همین درک و مقایسه، استدلال‌ها و شواهد تاریخی باشند. در این قسمت مولف به سراغ موسیقی‌دانان و نظریه‌پردازان ایرانی که در موسیقی و حتی فلسفه فلامنکو تاثیرگذار بوده‌اند، می‌رود.

ابتدا از زریاب، نوازنده و موسیقیدان ایرانی که موسیقی ایران و ساز عود که ریشه گیتار است را ابتدا به بغداد و بعد از آنجا به آندلس و اسپانیا برد، یاد می‌کند. سپس تاثیر دیگر نظریه‌پردازان ایرانی مثل فارابی که شش ریتم تازه برای دستگاه‌های فلامنکو ابداع کرد را از نظر می‌گذراند. نکته‌ای که شاید توجه به آن در این قسمت کمک زیادی به مولف می‌کرد تا بهتر بتواند ادعای خود را ثابت کند، پرداختن بیشتر به جزئیاتی مثل خصوصیات مشترک گام‌ها، مدد و همچنین خصوصیات فرهنگی بومیان دو منطقه ایران و اسپانیا بود.

بخش بعدی کتاب منحصرا به موسیقی فلامکنو پرداخته است و اطلاعاتی را در مورد گیتار، آوازه، دست افشانی و... که مخصوص این سبک از موسیقی است به خواننده عرضه می‌کند. در این بخش مراحل رشد فلامنکو را از نظر گذرانده و به تفکیک هر استان در منطقه آندلس دستگاهی را که در آنجا رواج دارد، ذکر می‌کند. نکته بعدی که به آن می‌پردازد تقسیمات اجرای فلامنکو است که به صورت اجمالی آنها را مطرح می‌کند. در گوشه‌ای دیگر هم تفاوت گیتار کلاسیک با فلامنکو – چه خود ساز و چه نحوه اجرا – را عنوان می‌کند.

بخش آخر کتاب اصول و مبانی موسیقی است. این بخش شامل تئوری موسیقی و تمریناتی است که در واقع روش تدریس خانم شاکرین محسوب می‌شود و می‌توان گفت ارتباط چندانی با دیگر بخش‌های کتاب ندارد اما در عین حال برای نوآموزان و هنرجویان گیتار و حتی تمام هنرجویان در دیگر زمینه‌های موسیقی مفید و موثر است.

دو نکته ظریف وجود دارد که لازم است به آنها اشاره می‌شود: ابتدا در مورد واژه فلامنکو است که در کتاب فلامینکو نوشته شده است. فلامینکو تلفظ آمریکایی این واژه است و خود اسپانیایی‌ها آن را فلامینگو می‌خوانند.

بنابراین به نظر می‌رسد کاربرد فلامینکو چندان درست نباشد. نکته دیگر اشتباهات تایپی است که در سطرهای زیادی در کتاب وجود دارد و در کل ایرادات نگارش و ویرایش از کیفیت نوشتار کاسته است.