تشکل حق, انحصار طلب نیست

نگاهی به اندیشه های شهید بهشتی در باب تحزب

اندیشمند وارسته و ژرف بین و سیاستمدار کم نظیری در دوران معاصر ایران آیت‌الله دکتر محمدحسینی بهشتی از نادر روحانیون عالی مقام بود که به ضرورت تشکل و تحزب در عصر حاضر اعتقاد فراوان داشت و معتقد بود که در این زمان بدون آن، اداره جامعه و کسب موفقیت‌های جدی امکان ناپذیر است. وی در مصاحبه‌ای در پاسخ به سوالی پیرامون ضرورت وجود تشکل و حزب در جامعه اسلامی تصریح می‌کند.

وقتی انقلاب پیروز می‌شود نوبت به تداوم انقلاب، مدیریت و برنامه‌ریزی در زمینه‌های مختلف روحی و معنوی، فرهنگی و آموزشی، اقتصادی و اجتماعی و ... می‌رسد. در بخش اقتصاد نیاز به برنامه‌ریزی کشاورزی، صنعتی، بازرگانی داخلی و خارجی و ... می‌باشد و همه اینها به نیروهای شناخته شده و کارآمد نیاز دارد که نیروهایی که با ما همفکر باشند. اگر همه نیروها بر مبنای ایدئولوژی اسلامی و اصیل و زنده نباشند در نتیجه هر برنامه‌ای برای خودش یک آهنگ پیدا می‌کند و نمی‌شود از مجموعه این برنامه‌ها حرکت و تلاشی هماهنگ در جهت تداوم انقلاب به وجود آورد. مسئله این است که اداره جامعه امروز تشکیلات مملکتی است و این تشکیلات اگر خط فکری اسلامی و اصیل، خط سیاسی کاملا مستقل و نقطه نظرهای کاملا حساب شده و صحیح و روشن اقتصادی و اجتماعی نداشته باشد نمی‌تواند کار یک تشکیلات را خوب انجام دهد و نمی‌تواند عمل هماهنگ به وجود آورد.

متفکر شهید در معنایی که از یک حزب و گروه سیاسی ارائه می‌دهد به دو دیدگاه اشاره دارد:

۱) معنای اسلامی و صحیح که به این ترتیب است:

«یک گروه دارای نقطه نظرهای اسلامی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هماهنگ و یکپارچگی در عمل و همچنین همسازی در طرح و برنامه و اجرا در جهت دستیابی به یک هدف الهی و اصیل که بسیار مفید است و از ضرورت‌ها می‌باشد.»

شهید بهشتی حزب و تشکل سیاسی را به این معنا مفید به حال انقلاب و کشور و از ضروریات می‌داند.

۲) معنای رایج و غربی آن است که در آن تصریح می‌کند که منظور از حزب، گروهی است که طالب قدرت هستند و با به راه انداختن ساز و کارهای قدرتمندی سعی در رسیدن به قدرت دارند و نقطه نظر مشترک آنها نیز دستیابی به قدرت است.»

تفکر شهید این مفهوم از یک حزب و متشکل را بسیار خطرناک و مضر می‌داند و آن را مزاحم و مانع بزرگی در راه رسیدن جامعه به تعالی به شمار می‌آورد.

بهشتی در باب ضرورت وجود حزب و تشکل سیاسی، ایجاد این پدیده را مفید به حال انقلاب می‌داند و در تبیین فلسفه تشکیل حزب جمهوری اسلامی می‌گوید: «ما می‌خواستیم انسان‌هایی را که در خط راست اسلام، خط مستقیم اسلام می‌اندیشند و عمل می‌کنند و به استقلال کامل این مملکت چه از نظر سیاسی و چه اقتصادی علاقه دارند و معتقد هستند که این جامعه می‌تواند روی پای خودش بایستد و به سمت جلو حرکت کند را به صورت یک تشکیلات نیرومند و فعال گردهم آوریم تا بتوانند به صورت هماهنگ برنامه‌ریزی و عمل کنند.

از نگاه مرحوم دکتر بهشتی تشکل به طور کلی در اندیشه اسلامی به دو قسمت عمده تقسیم می‌شود:

حزب الله و حزب شیطان. وی در این باره می‌فرماید:

تشکل دو گونه است. برادرها و خواهرها روی این نکته خیلی توجه کنید. تشکل دو گونه است: یکی ضد خدا و ضد اسلام و یکی خدایی و اسلامی است. ما اینجا باید چشم و گوشمان را باز کنیم تشکل ضد خدایی و ضد اسلامی آن تشکلی است که عده‌ای دور هم جمع بشوند و بگویند آقا آدم خوب کجا پیدا می‌شود؟ البته درداخل ما! بیرون چطور؟ خبری نیست! آقا اندیشه خوب کجا پیدا می‌شود؟ اگر بخواهی سراغش را بگیری بیا همین جا! دور و بر ماها آن طرف‌تر چطور؟ نه بیرون ما دیگر خبری نیست! آقا برنامه‌ریزی خوب کجا پیدا می‌شود؟ آقا اخلاص در نیت کجا پیدا می‌شود و البته در جمع ما در بیرون جمع شما چطور؟ آنها همه اهریمنی و شیطانی فکر می‌کنند. این طرز تفکر خود شیطانی و اهریمنی است. می‌خواهد مال یک فرد باشد و با یک تشکیلات تشکل انحصار‌طلب و انحصار اندیش از جانب هر فرد و هر گروه و هر جمع باشد شیطانی از آب در می‌آید»

بدین ترتیب است که مرحوم بهشتی فوق‌العاده روی این مسئله یعنی اسلامی بودن و اصیل بودن آن اصرار می‌ورزد و در تعریف تشکل الهی می‌گوید:

تشکل الهی آن است که نیروهای مومن به خدا، نیروی مومن به ارزش‌های عالیه الهی و انسانی بگوید: «متشکل می‌شویم تا در حد توانمان از این ارزش‌ها دفاع ‌کنیم و صاحبان این ارزش‌ها در نظر ما محترم و معتبرند و هر کجا که باشد خواه داخل تشکیلات ما باشند خواه خارج از تشکیلات ما این تشکیلات الهی می‌شود.

بدین ترتیب است که دو تشکل الهی و شیطانی توسط شهید مظلوم این گونه تعریف و تبیین می‌شود. وی برداشتن بینش و خط مشی اسلامی تاکید فراوان دارد و تصریح می‌کند که تفکر خالص اسلامی باید مبنای تشکل‌ها و احزاب فعال در کشور باشد و از گرایشات به اندیشه‌های غرب و سوسیالیستی جدا بپرهیزند. دکتر بهشتی تشکل‌ها و گروه‌های سیاسی را به چند اصل اساسی و مهم توجه داده که مهمترین آنها عبارتند از:

۱) صداقت:

شهید بهشتی لزوم صداقت در اعلام مواضع احزاب وتشکل‌ها را جزء موارد بسیار ضروری می‌داند و بارها تاکید کرده است « احزاب و تشکل‌ها باید مواضع خود را شفاف بیان نموده و در بیان اصول حاکم بر حزب و یا تشکل صداقت به خرج دهند. جامعه بدون صداقت نمی‌تواند در سیر سعادت پیش برود.»

۲) روابط بین گروه‌ها و جناح‌های مختلف:

گروه‌هایی که به اسلام و اصول اساسی آن اعتقاد دارند لازم است که به یکدیگر احترام گذارده و مواضع تخریبی نسبت به همدیگر نداشته باشند. دکتر بهشتی که از پایه گذاران اصلی حزب جمهوری اسلامی بود در تبیین رابطه این حزب با سایر احزاب اصولگرا و ارزشی از کلمه رابطه برادرانه استفاده می‌کند و تصریح می‌کند: اگر کسی عضو حزب باشد یک ارزش است اما فقط یک ارزش است و این ارزش جانشین همه ارزش‌ها نمی‌شود. تشکل‌های اینچنین اگر یکی باشد که چه خوب اگر بیشتر هم نباشد با هم برادرانه و هیچ وقت هم معارض نمی‌شوند.»

۳) تشکیل جبهه اسلامی گروه‌ها در خط ولایت فقیه:

شهید مظلوم دکتر بهشتی محور اصلی وحدت همه احزاب و گروه‌ها و نقطه اشتراک همه تشکل‌ها را ولایت فقیه و مقام رهبری جامعه معرفی می‌کند و تصریح می‌کند تشکیلات نه در طول رهبری و نه در عرض آن بلکه باید تحقق بخشنده نظام امت و امامت باشد زیرا عقیده دارد نظام اسلامی ما نظام امت و امامت است و نباید معارض و متضاد با امامت و رهبری ولایت فقیه باشد.

۴) قانون اساسی مبنای حرکت و وحدت

گروه‌ها و تشکل‌های سیاسی باید قانون اساسی را مبنای حرکت خود قرار دهند و به آن عمل نمایند و در جامعه‌ای که به قانون اساسی عمل نشود خطر بازگشت استبداد و دیکتاتوری‌های جدید در شکل‌های فریبنده وجود دارد و استقلال، آزادی و مردمی بودن نظام را به خطر می‌اندازد. شهید بهشتی براساس این چهار اصل وجود تشکل‌ها و احزاب را ضروری دانسته و گوناگونی آن را هیچ گاه مورد تفرقه نمی‌دانند.

۵) منع انحصارطلبی

سید شهیدان انقلاب اسلامی بین تشکل حق و تشکل باطل تفکیک قائل بودند و فقدان انحصارطلبی را همان طور که در سطور پیشین نیز به آن اشاره شد یکی از ویژگی‌های مهم تشکل حق می‌دانستند. بر همین مبنا است که ایشان دسته‌بندی بزرگ و مهم حزب الله و حزب الشیطان را در میان گروه‌های سیاسی کشور صورت می‌دهند.

● نتیجه‌گیری:

دغدغه اصلی شهید بهشتی از ضرورت وجود تحزب و تشکل اسلامی کادرپروری و تولید نیروی متفکر و کارآمد برای نظام جمهوری اسلامی بود. لذاست که باید توجه کرد که احزاب و گروه‌هایی که کسب قدرت را هدف خود قرار داده و پرورش نیرو، پاسداری از ارزش‌ها و رعایت حریم و حدود اخلاقی و انسانی صرفنظر می‌کنند، دیری نمی‌پاید که به دره شکست و تباهی سقوط خواهند کرد.

سیدمرتضی مفیدنژاد