اینترنت و عملیات روانی

فناوری مدرن، زمینه‌ها و بسترهای عملیات روانی را علیه كشورها گسترش داده است. از جمله فناوریهایی كه به كشورها امكان می‌دهد تا عقاید و افكار خود را علیه جامعه آماج به كار بگیرند اینترنت است. اینترنت یكی از ابزارهای مهم عملیات روانی علیه كشورها در دهه پایانی قرن بیستم و سالهای اولیه قرن بیست و یكم است. با نگاهی اجمالی به پدیده اینترنت می‌توان این وسیله را هم یك تهدید و هم یك فرصت به حساب آورد. بنابراین استفاده از این ابزار، می‌تواند در چالشهای آتی به ما آسیب و یا یاری رساند به شرط آنكه زمینه‌ها و بسترهای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری آن در حوزه‌های عملیات روانی و علوم انفورماتیك فراهم گردد. در این مقاله نویسنده به طور اختصار سعی دارد كاربرد اینترنت در حوزه عملیات روانی را شرح دهد سپس با استفاده از مطالعات موردی، خوانندگان را با شیوه‌های این ابزار در دو سوی میدان نبرد آشنا گرداند.

واژگان كلیدی: اینترنت، عملیات روانی، میدان نبرد اطلاعات، جنگ افكار، دیپلماسی عمومی، بوسنی و هرزگوین، صربستان.

●مقدمه

پدیده موسوم به جنگ صفحه كلیدها در فضای مجازی بیانگر یك دگرگونی اساسی در تفكر استراتژیك است كه رویكرد ما را به جنگ تغییر می‌دهد. اینترنت به عنوان یك محیط واسط اطلاعاتی و یك رسانه‌ نافذ، یكی از ابزارهای نیرومند جوامع آزاد و سایر جوامع است؛ جوامعی كه در آنها نگاه كلی به جهان خارج صرفاً از طریق صفحات وب، پست الكترونیكی (ایمیل) و اتاقهای گفت‌وگو حاصل می‌شود. این ابداع الكترونیكی چه هنگامی كه دشمنان آن را رسانه‌ای برای تأثیرگذاری بر افكار عمومی انتخاب می‌كنند و یا از آن برای القای دشمنی با ما استفاده كنند در هر دو صورت برای آنها موفقیت‌آمیز است. نیروهای مسلح باید بتوانند در اینترنت به مصاف دشمن بروند. از این‌رو، گستره عملیات روانی( ) باید به گونه‌ای توسعه داده شود كه اینترنت را نیز شامل شود.

●میدان نبرد اطلاعاتی

عملیات روانی در كنار دیپلماسی عمومی و روابط عمومی نظامی، ابزار مهمی برای استراتژی امنیت ملی محسوب می‌شود. در حالی كه هر سه عامل یادشده در عملیاتهای اطلاعاتی نقشی اساسی ایفا كرده و همدیگر را تقویت می‌كنند، هر یك از آنها كاركردهای مستقل و مأموریتهای خاص خود را دارد. دیپلماسی عمومی تلاشی بین‌سازمانی است كه مخاطبان خارجی را مورد توجه قرار می‌دهد. در عملیات روانی برای تحت تأثیر قرار دادن مخاطبان غیرامریكایی از روشهای خاصی استفاده می‌شود. در مقابل، فعالیتهای روابط عمومی بر جهت‌دهی یا دستكاری اقدامات یا افكار عمومی متمركز نمی‌شود و بر اساس قانون باید از عملیات روانی جدا باشد. از روابط عمومی نمی‌توان به عنوان فریب نظامی یا اطلاعات دروغ برای مخاطبان داخلی یا خارجی استفاده كرد و همچنین نمی‌توان شعارها و تبلیغاتی را كه برای تحت تأثیر قرار دادن یا هدایت افكار عمومی طراحی می‌شوند ... در برنامه‌های روابط عمومی (وزارت دفاع) جای داد».۱

به علت وجود فناوری نوین و رسانه‌های جهانی، همپوشانی اطلاعاتی فزاینده‌ای بین روابط عمومی و عملیات روانی وجود دارد. مأموریت روابط عمومی از ارائه تولیدات خاص (نظیر روزنامه و برنامه‌های رادیو ـ تلویزیونی) به پردازش مضامین و پیامها تغییر یافته است. این تمركز مجدد، باعث می‌شود روابط عمومی، عملیات روانی، دیپلماسی عمومی و دیگر عناصر عملیات اطلاعاتی كاملاً با یكدیگر یكپارچه و هماهنگ شوند. اطلاعات عمومی، اعم از داخلی و بین‌المللی، باید در تمامی سطوح منسجم شوند تا اعتبار تمامی ابزارهای مربوط حفظ شود. پیامهای عملیات روانی، روابط عمومی و دیپلماسی عمومی ممكن است با هم متفاوت باشد، اما نباید با یكدیگر تناقض داشته باشند.

●محدوده‌های جنگ فكری

عملیات روانی، اطلاعات گزیده را به مخاطبان خارجی منتقل می‌كند. یكی از رسالتهای عملیات روانی، رساندن صدای فرمانده پشتیبانی شده به تصمیم‌گیران سیاسی، دیگر فرماندهان، نیروها و افراد غیرنظامی و نیز منابع خارجی حمایت‌كننده است تا هیجانات، انگیزه‌ها و استدلالات عینی را تحت تأثیر قرار داده، مفهوم آنها را تغییر داده و رفتارها را تحت‌الشعاع قرار دهد: اینكه هر مضمون و هدفی منعكس‌كننده و پشتیبان سیاست ملی باشد، امری ضروری است و برنامه‌های اطلاعاتی باید به تمامی برنامه‌های اطلاع‌رسانی بین‌المللی اضافه شوند تا پیامهای تكمیلی و پایداری را تضمین كنند. علاقه مجدد به استفاده از برنامه‌های اطلاع‌رسانی هماهنگ شده، به سه دلیل در چند عملیات روانی ـ نظامی خاص وجود دارد. اول، تلاشی كه خاستگاه سیاسی دارد و اجازه نمی‌دهد دشمن بالقوه برای حل و فصل اختلافات به خشونت متوسل شود. دوم، به علت وجود اینترنت و سایر فناوریهای ارتباطی دولتها نمی‌توانند جریان اطلاعات را در امتداد مرزهایشان كنترل كنند در نتیجه توجهشان به مخاطبانی است كه بیشتر در معرض پیامهای عملیات روانی قرار دارند. سوم، روند فزاینده شهرنشینی به ویژه در جهان سوم، استفاده از قدرت آتش كوبنده را در میادین نبرد كه مملو از غیرنظامیان است، بسیار ناخوشایند می‌سازد. علاوه بر این، دشمنان بالقوه نیز تمامی این درسها را فراگرفته و به كار بسته‌اند.

توانایی نیروهای مسلح برای ایجاد ارتباط مؤثر و قانع كننده با رهبران محلی، كلید نیل به اهداف سیاسی و نظامی است. مهم‌تر اینكه در بسیاری از موارد، میزان تخریب سلاحهای متعارف و محدودیتهای دیپلماسی باعث می‌شوند كه شیوه‌ها و روشهایی نظیر عملیات روانی برای پركردن شكاف موجود بین دیپلماسی و قدرت، مفید واقع شوند.

اما محدودیتهای قانونی همچنان باقی می‌ماند. قوانین حاكم بر دیپلماسی عمومی بر عملیاتهای روانی نظامی نیز حاكمند؛ زیرا بسیاری از برنامه‌های عملیات روانی و اشاعه آنها شكلی از دیپلماسی عمومی را به وجود می‌آورند. قانون اسمیت ـ مونت( ) مصوب سال ۱۹۴۸، ماهیت اصلی دیپلماسی عمومی پس از جنگ جهانی دوم را تشكیل داده، آژانس‌ اطلاعات امریكا( ) را راه‌اندازی كرد. قانون اسمیت ـ مونت با قانون روابط خارجی سال ۱۹۷۲ اصلاح شد تا از اشاعه هرگونه اطلاعاتی كه در مورد امریكا، مردمش و سیاستهایش در داخل امریكا و برای ارسال به خارج این كشور آماده می‌شود، جلوگیری كند. اصلاحیه زورینكسی( ) با ممنوع كردن استفاده از هر نوع بودجه‌ای برای تأثیرگذاری بر افكار عمومی در داخل (امریكا) ... و تصریح بر اینكه هیچ ماده برنامه‌ای نباید در داخل (امریكا) توزیع شود، دیپلماسی عمومی را هرچه بیشتر محدود كرد. علاوه بر این، قانون تغییر ساختار روابط خارجی سال ۱۹۹۸، چندین مؤسسه را در هم ادغام كرد و آژانس اطلاع‌رسانی امریكا را به وزارت كشور واگذار كرد.

ارسال پیام برای مخاطبان بین‌المللی و رسانه‌های داخلی كار مشكلی است، به ویژه زمانی كه این كار زیر ذره‌بین قانونی قرار داشته باشد. دستورالعمل تصمیم‌گیری ریاست جمهوری( ) سال ۱۹۶۸ بر این موضوع متمركز بود و تصریح می‌كرد كه فعالیتهای اطلاع‌رسانی همگانی بین‌المللی علنی بوده و صرفاً مخاطبان خارجی را مد نظر دارد و در عین حال این نكته را متذكر می‌شد كه اطلاعات داخلی باید بی‌تنش و هماهنگ شده باشند به گونه‌ای كه پیام متناقض ارسال نكنند. تا آنجایی كه یكی از مسئولان مربوط می‌گوید: «در ایام گذشته، آژانس اطلاع‌رسانی امریكا و وزارت كشور، آژانسهای اصلی برای ارتباطات بین‌المللی بودند. با انقلاب اطلاعات، اكنون تمامی آژانسها می‌توانند ارتباط بین‌المللی برقرار كرده و با ملتهای خارجی تعامل كنند.»۲

برای استفاده از اینترنت در عملیات روانی، علاوه بر محدودیتهای داخلی، برخی موانع قانونی بین‌المللی نیز وجود دارد. مقررات صریح حاكم بر اقدامات خاص و اصول عمومی‌تر قانون بین‌الملل ممكن است ناخواسته تلاشهای عملیات روانی را محدود كند. این مسئله هم به ابهام در تعریف جنگ و هم به فقدان شرایطی كه به صراحت، حملات اطلاعاتی را ممنوع می‌كنند، ختم می‌شود. در نتیجه، مناطق مورد مناقشه همچنان در قلمروی جنگ اطلاعاتی باقی می‌مانند. حل و فصل این امور به دلایل عدیده‌ای مشكل است. اگرچه كسانی كه مرتكب جنگ رایانه‌ای( ) می‌شوند ممكن است ارتشهایی باشند كه به طور رسمی سازماندهی می‌شوند، حملات جنگ شبكه‌ای نمی‌تواند نیروهای متعارف را درگیر كند. همچنین، این نكته روشن نیست كه حملات اطلاعاتی به ویژه زمانی كه كشنده نبوده و از نظر ظاهری مخرب نیستند، با استفاده از قدرت تحت شرایط مندرج در منشور سازمان ملل شكل بگیرند و به همین خاطر حتی در زمان صلح نیز ممكن است اشكال قانونی اعمال فشار باشند. برعكس، تحریف ادراكات دشمن ممكن است قانونی نبوده و یا به قوانین ضدخیانت محدود شود.

بسیاری از حوزه‌های عملیات روانی به رغم محدودیتهای قانونی در قلمروی قانون بین‌المللی بررسی می‌شوند. برای نمونه، قوانین اتحادیه ارتباطات راه دور بین‌المللی در مورد طرفهای متخاصمی كه تجهیزات مخابراتی را در جنگ آماج حمله خود قرار می‌دهند، اعمال نمی‌شود. به ویژه اینكه، كنترل ماهرانه ادراكات دشمن، گسترش اغتشاش (در صفوف دشمن) با تغییر دادن مخفیانه برنامه‌ها و بیانیه‌های رسمی، مرعوب كردن رهبران (دشمن) با دادن اطلاعات گمراه‌كننده به هیچ وجه نباید اصول جنگ را نقض كند. به هرحال، گمراه كردن دشمن تا آنجا كه شهروندان یا رهبرانش از حقیقت دور شوند، یا استفاده از تبلیغات، فیلمهای دستكاری شده و یا پخش برنامه‌های گمراه كننده برای ایجاد جنگ داخلی و همچنین نسل‌كشی عنان‌گسیخته، اموری غیرقانونی تلقی می‌شوند.

●تاكتیكها و استراتژیها

با توجه به فرصتهایی كه اینترنت فراهم می‌آورد و بدون نقض قانون، گزینه‌های متعددی برای استفاده از این رسانه وجود دارد، نیروهای مسلح می‌توانند از اینترنت به صورت تهاجمی استفاده كنند تا دستیابی به اهداف جنگ نامتعارف را تسهیل كرده و نیز با تبلیغات، پخش اطلاعات نادرست و اطلاع‌رسانی مقابله كنند.

مخالفتهای عمده با عملیات روانی اینترنتی به تفكیك مخاطبان هدف، یعنی جلوگیری از رسیدن تولیدات اینترنت به كشورها، مربوط می‌شود. البته بدون تغییر دادن این قید و بندها علیه آن دسته از شهروندان امریكایی كه به طور خاص هدف قرار گرفته‌اند نیز می‌توان سیاستهای ممنوعیت استفاده از اینترنت در عملیات روانی نظامی را تغییر داد. با تمركز بر رساندن اطلاعات معتبر به گروههای خاص، می‌توان از پیامدهای ناخواسته جلوگیری كرد. برای نمونه، آژانس اطلاع‌رسانی امریكا تا زمانی كه به وزارت امور خارجه واگذار شد، وب‌سایتهای جداگانه‌ای برای شهروندان امریكایی و مخاطبان خارجی داشت. در حال حاضر، وب‌سایت انگلیسی زبان اداره برنامه‌های اطلاع‌رسانی بین‌المللی (كه قبلاً آژانس اطلاع‌رسانی امریكا نامیده می‌شد) هنوز هم با سایتهای فرانسوی و اسپانیایی زبان تفاوت دارد و این تفاوت عمدتاً در این است كه در سایتهای غیرانگلیسی زبان ارجاعاتی برای مقالات مربوط به حقوق بشر (به ویژه در كوبا و پرو)، مواد مخدر و فساد و نیز گزارشهایی در مورد دموكراسی و واگیر بودن بیماری ایدز دارند كه هیچ یك از این مقالات در سایت انگلیسی‌ زبان موجود نیست. آنچه باید به طور خاص تذكر داده شود این نكته است كه سایتهای فرانسوی و اسپانیایی زبان به ایستگاه رادیویی صدای امریكا( ) نیز وصل می‌شوند كه بر اساس قانون نمی‌تواند در داخل امریكا پخش شود.

نمونه‌هایی از قابلیتهای بالقوه اینترنت برای عملیات روانی وجود دارد. بازیگران دولتی و غیردولتی به طور فزاینده‌ای به طرف اینترنت گرایش پیدا كرده‌اند تا بتوانند حمایت و تأیید داخلی و بین‌المللی برای خود كسب كنند، مسئله‌ای كه به مشروعیت امور سازمانهای بین‌المللی كمك می‌كند. سازمان امنیت و همكاری اروپا( ) نیز همانند نماینده اجرایی پیمان دیتون،( ) برای آنكه مشروعیتش را كه یك سازمان بین‌المللی است تقویت كند، از اینترنت استفاده كرد تا بتواند اطلاعات عمومی متعارف و اقدامات اطلاع‌رسانی برای رأی‌دهندگان را تكمیل كند.