هبوط آدم ع در تفسیر المیزان

از وضع این آیات, مخصوصاً آیه انی جاعل فی الارض خلیفه ۱ استفاده می شود که آدم ع از اول برای زندگی و موت در زمین خلق شده بود و این که خدا, او و حوا در بهشت ساکن کرد, فقط برای آزمایش و آشکار شدن عورات آنها و در نتیجه به زمین فرستاده شدن آنها بوده است, آیات سوره طه و اعراف نیز از این معنی حکایت می کنند

علامه طباطبائی(ره) در ذیل این سه گروه آیات، مباحث مستدلی ارائه نموده‌اند که در این قسمت خلاصهٔ آراء و نظرات ایشان نقل می‌شود:

۱) آدم(ع) برای سکونت در زمین آفریده شده بود.

از وضع این آیات، مخصوصاً آیه انی جاعل فی‌الارض خلیفه(۱) استفاده می‌شود که آدم(ع) از اول برای زندگی و موت در زمین خلق شده بود و این که خدا، او و حوا در بهشت ساکن کرد، فقط برای آزمایش و آشکار شدن عورات آنها و در نتیجه به زمین فرستاده شدن آنها بوده است، آیات سوره طه و اعراف نیز از این معنی حکایت می‌کنند. چون داستان بهشت و دستور دادن ملائکه را بسجده کردن به صورت یک داستان مربوط به هم بیان کرده است. از مجموع این آیات بر می‌آید که آدم برای سکونت در زمین ‎آفریده شده بود و طریق آمدن او به زمین چنین بوده که قبلاً برتری او را بر ملائکه اعلام کند تا مقام خلیفه اللهی او محرز شود، سپس آنها را دستور به سجده کردن برای او دهد، بعداً او و حوا را در بهشت ساکن سازد و از نزدیک شدن به درخت ممنوع نهی کند تا از آن بخورند و عورات آنها ظاهر گردد و بزمین فرستاده شوند، بنابراین آخرین عامل استقرار در زمین و انتخاب زندگی دنیا همان آشکار شدن عورتهای آنها بود.(۲)

۲) نزدیک شدن به درخت ممنوع

خداوند در سورهٔ طه در ابتدای این داستان می‌فرماید و لقد عهدنا الی آدم من قبل فنی و لم نجد له عزماً(۳)» سپس دنبالهٔ سرگذشت آدم را بیان می‌کند منظور از عهدی که این جا دربارهٔ آدم ذکر فرموده، پیمان عمومی بر پرستش و بندگی است و این که انسان مقام پروردگار خود را فراموش نکند، یعنی در هر حال متوجه باشد که سر تا پا مملوک خداست و از خود هیچ ندارد، گناه و معصیتی که در مقابل آن تصور می‌شود همین است که از یاد خدا غافل شود و مشغول به خود گردد بنابراین آن درخت ممنوع درختی بوده که نزدیک شدن به آن مایهٔ زحمت و مشقت و بدبختی در زندگی دنیا بوده است به این که انسان در زندگی دنیا خدا را فراموش کند و از مقام او غافل گردد، گویا آدم(ع) می‌خواست میان تناول آن درخت و پیمان جمع کند، اما میسر نشد و پیمان را فراموش کرد و در مشقت زندگی دنیا افتاد و بالاخره بوسیلهٔ توبه، گذشته را جبران نمود.(۴)

۳) سرگذشت آدم(ع) مثالی برای تجسم حال انسان

چنین می‌نماید که سرگذشتی را که خدا دربارهٔ سکونت دادن آدم و حوا در بهشت و فرود آوردن آنها به زمین پس از تناول از درخت مزبور، بیان می‌فرماید مثالی برای مجسم کردن حال انسان است. چه این که او قبل از ورود به دنیا در عالم قدس دارای سعادتها و کرامتها بوده و در منزلگاه قرب و رفعت و سرای نعمت و سرور و انس و نور، در جوار پروردگار عالم با دوستان روحانی قرار داشته است و سپس به جای آنها انواع رنجها و ناملایمات و گرفتاریها و ناراحتیها را بر اثر میل به زندگی دنیا و این مردار گندیده پست، اختیار می‌نماید و چنانچه بعداً توجه کند و بسوی او باز گردد او را به همان مقام سعادت نخستین باز می‌گرداند و اگر بسوی او نرود و در مقام پست زمینی اقامت اختیار کرده و پیروی از هوای نفس کند خود را از آن همه نعمت محروم ساخته و به دار هلاکت انداخته است و جایگاه او جهنم خواهد بود.(۵)

۴) زندگی مرکب از زندگی زمینی و آسمانی

هنگامی که در قضیه بهشت آدم(ع) مخصوصاً آنچه در سوره «طه» وارد شده دقت کنیم، می‌بینیم این جریان موجب شد که خداوند متعال دو موضوع را دربارهٔ آدم و فرزندان او مقرر فرماید: نخست این که آدم از درخت تناول کرد و این عمل باعث شد که خداوند او را به زمین فرود آورد که در آن زندگی کند، آن زندگی پر مشقتی که هنگام نهی از نزدیک شدن به درخت مزبور خدا او را از آن بر حذر داشت – دوم این که آدم توبه کرد و همین موجب حکم و قضاء دیگری شد و آن این که خدا او و فرزندانش را بوسیله هدایت به بندگی و عبودیت اکرام نماید. بنابراین در مرحله اول زندگانی مادی زمینی مقرر شد و سپس بر اثر توبه زندگی مزبور را بوسیلهٔ هدایت به مقام بندگی خود، پاکیزه کرده و با آن آمیخت، در نتیجه یک زندگی مرکب از زندگی زمینی و آسمانی به وجود آمد. این مطلب را می‌توان از تکرار شدن امر به «هبوط» در آیات مورد بحث استفاده کرد چون ابتدا فرموده: «و قلنا هبطو بعضکم لبعض عدو» - و بعداً می‌فرماید: «قلنا هبطوا منها جمیعاً فاما یاتینکم منی هدیّ(۷)(۸)(۹)

۵) آدم و حوّا(ع) بهنگام توبه هنوز از بهشت خارج نشده بودند

در ادامهٔ مطلب قبلی باید افزود که «وقوع توبه» در میان این دو امر مشعر بر این است که آنها در موقع توبه کردن هنوز از بهشت خارج نشده بودند اگر چه آن موقعیت ثابت سابق را نیز نداشتند، این حقیقت را می‌توان بطور اشعار از این آیه استفاده کرد: «و نادیهما ألم أنهکما عن تلکما الشجرهظ(۱۰) چه این که خداوند هنگام نهی کردن آنها از درخت مزبور به لفظ «هذه»(۱۱) (این) که برای اشاره به نزدیک است تعبیر می‌کند، اما در این آیه به لفظ «تلکما» (آن) تعبیر فرموده و می‌گوید: آیا شما را از آن درخت نهی نکردم بنابراین از این اختلاف تعبیر پیداست که قبل از آن نافرمانی وضع آنها در بهشت کاملاً ثابت بود، اما بعد از آن وضع تغییر کرد و موقعیتشان متزلزل شد.(۱۲)

۶) معنی عصیان و خطیئه آدم(ع) و رفع دو شبهه

موضوع دیگری که باید به آن توجه شود معنی عصیان و خطئیه آدم(ع) است، باید دانست که ظاهر آیات اگرچه در بدو نظر دلالت بر این دارد که از آدم(ع) گناه و معصیت و نافرمانی سرزد، چنانچه خداوند می‌فرماید: «فتکونا من الظالمین(۱۳)» و در جای دیگر فرمود که: «و عصی آدم ربه فغوی»(۱۴) و هم‌چنان‌که خود او نیز اعتراف کرده: «ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفرلنا وترحمنا لنکونن من‌الخاسرین»(۱۵) ولی پس از دقت در آیات و تدبر در نهی مزبور، مسلم می‌شود که این نهی یک نهی مولوی(یعنی فرمان و دستوری که مولا بعنوان یک وظیفه برای بندهٔ خود صادر می‌کند) نبوده بلکه یک نهی ارشادی که منظور از آن فقط راهنمایی به مصالح و منافع موجود در مورد حکم است می‌باشد؛ دلایل بر این مدعا عبارتند از:

الف) خداوند در این سوره و سورهٔ اعراف لازمهٔ مخالفت این نهی را یک نوع «ظلم» قرار داده و می‌فرماید: «لاتقربا هذه الشجره فتکونا من‌الظالمین»(۱۶) اما در سوره طه آن را به «تعب و رنج» که مولود بیرون رفتن از بهشت بوده تبدیل کرده و فرموده است: «فلا یخرجنکما من الجنه فتشقی»(۱۷) سپس این تعب را چنین تفسیر کرده: «ان لک ان لاتجوع فیها و لا تعری و انک لاتظموا فیها و لا تضحی»(۱۸). با این بیان معلوم می‌شود که منظور از این تعب و شقا، همان زحمات دنیوی است که لازمهٔ زندگانی زمینی است مانند: تشنگی، گرسنگی، برهنگی و امثال آن. پس چیزی که باعث بر نهی مزبور شده است اجتناب از این امور بوده یعنی این نهی یک نهی ارشادی است و البته مخالفت چنین نهی‌ای معصیت و نافرمانی در مقابل دستور مولا محسوب نمی‌شود و بنابراین منظور از «ظلم» که در آیات سابق به آن اشاره شده است همان ظلم بر نفس است، زیرا خود را به زحمت انداخت و نه آن ظلم مذمومی که در باب بندگی و پرستش است.

ب) چنانچه نهی مزبور یک نهی مولودی بود و توبهٔ آن نیز یک تویهٔ عبودی و بندگی و رجوع از مخالفت نهی مولودی، لازم بود آدم(ع) پس از قبول توبه دوباره به بهشت برگردد، زیرا توبه که حقیقت آن بازگشت از مخالفت است هنگامی که مورد قبول واقع شود معصیت را در حکم عدم می‌کند و در نتیجه نسبت به بنده عاصی توبه کننده، معاملهٔ مطیع و فرمانبردار می‌شود و فعل او هم در حکم اطاعت است با این که ملاحظه می‌کنیم آدم(ع) پس از توبه به بهشت بازگشت نکرد.

در ضمن از این بیانات روشن می‌شود که خروج از بهشت بر اثر تناول از درخت مزبور یک اثر تکوینی ضروری بود، نظیر تأثیر سم و آتش در کشتن و سوزاندن، هم‌چنان که تما موارد تکالیف ارشادی نیز از همین قبیل است نه این که به عنوان یک مجازات مولودی بوده باشد، مانند مجازات‌هایی که در موارد تکالیف مولودی است مثل دخول تارک الصلوه در آتش و یا مذمت و تبعید در نافرمانی‌های عمومی اجتماعی.

ج) آیات شریفهٔ: «قلنا اهبطو منها جمیعاً فاما یاتینکم منی هدی فمن تبع هدی فلا خوف علیهم و لاهم یحزنون(۱۹) والذین کفروا و کذبوا بآیاتنا اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون(۲۰) که عصاره و خلاصه تمام احکام و تشریعاتی است که خداوند بوسیلهٔ انبیاء و ملائکه و کتب آسمانی در این دنیا نازل گردانیده، دلالت می‌کند که اولین تشریعی که در دنیا، یعنی دنیای آدم(ع) و فرزندان او واقع شد بعد از امر دوم به هبوط و فرود آمدن در زمین بوده است (واضح است که امر به هبوط هم یک امر تکوینی و پس از رفتن به بهشت و مخالفت کردن نهی بوده) نتیجه این که هنگام مخالفت نهی مزبور و تناول از درخت هنوز نه دینی تشریع شده بود و نه تکلیف مولودی در کار بود، با این حال معصیت و گناه مولودی معنی ندارد(۱۹).

در این جا علامه طباطبائی(ره) به دو شبهه که ممکن است در این زمینه مطرح شود پاسخ می‌دهند که این دو شبهه مربوط به موضوع نهی ارشادی و مولوی بوده و صورت و پاسخ شبهات به قرار ذیل است:

▪ شبههٔ اول: در این جا ممکن است کسی ایراد کند که اگر نهی مزبور یک نهی ارشادی بوده چرا خداوند، کار آدم(ع) و حوّا را به عنوان «ظلم، عصیان و غوایتظ معرفی نموده است؟

پاسخ این ایراد این است که «ظلم» همان طور که گفته شد منظور از آن ظلم بر نفس است زیرا آدم(ع) خودر ا به زحمت انداخت، و نه آن ظلمی که در باب بندگی و پرستش مورد مذمت قرار گرفته است. و اما عصیان از نظر لغت به معنی متأثر شدن یا به زحمت متأثر شدن است؛ مثلاً گفته می‌شود: «کسرته فعصیظ (خواستم آنرا بشکنم اما نشکست یا به زحمت شکست) و البته این معنی همان‌طور که در موارد اوامر و نواهی مولوی تصور می‌شود در موارد اوامر و نواهی ارشادی نیز متصور است، چه این که بسیار می‌شود که شخص از آنها متأثر نشود یا به زحمت در او تأثیر کند و این که فعلاً ملاحظه می‌کنید عصیان از نظر مسلمانان عبارت است از مخالفت دستورات مولوی، مانند امر به نماز، روزه، حج یا نهی از شرابخواری و زنا، اصطلاح تازه‌ای است که از طرف قانون‌گذار اسلام و یا پیروان او قرار داده شده است* و منافاتی با تعمیم معنی آن از نظر لغت و مفهوم متعارف ندارد. و اما «غوایت» عبارت از عدم توانایی بر حفظ مقصد است مثل این‌که انسان نتواند زندگی خود را طوری اداره کند که با مقاصد او سازش داشته باشد و مسلم است که این معنی هم در مورد ارشاد و هم در مورد مولویت متصور است و به اختلاف موارد تغییر پیدا می‌کند(۲۱).

▪ شبههٔ دوم: ممکن است ایراد شود که اگر نهی مزبور یک نهی ارشادی بوده، پس «توبه» چه معنی دارد و منظور آدم و حوّا از این که عرض کردند: «و ان لم تغفرلنا و ترحمنا لنکونن من الخاسرین»(۲۲) چه بوده است؟

در پاسخ باید گفت: توبه به معنی رجوع و بازگشت است و این برحسب اختلاف موارد مختلف می‌شود یعنی همان طور که بنده متمرد و سرکش می‌تواند توبه کند و در نتیجه مولای او مقام قرب از دست رفته او را به وی بازگرداند، همچنین بیماری که نسبت به دستورات طبیب که برای حفظ سلامتی او بوده مخالفت ورزیده و بالنتیجه بیمایر او شدت یافته است می‌تواند دوباره به طبیب مراجعه کرده و یا به عبارت دیگر توبه کند تا دستور دیگر به او بدهد و بوسیله آن سلامتی سابق را برای او تجدید نماید ولی ممکن است دستور جدید چنین باشد که بیمار باید مدتی تحمل زحمت و رنج و تعب نموده و کارهای دشواری را انجام دهد تا به وضع روز اول بلکه بهتر و عالیتر بازگردد. اما تعبیرات «مغفرت – رحمت – خسران» که در این مورد شده اینها نیز مانند تعبیرات سابق بر حسب موارد، اختلاف پیدا می‌کند و خلاصه این که تمام این حقایق در نواهی ارشادی نیز متصور است.(۲۳)

نویسنده: اسماعیل - زارع پور

منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از کتاب گناه نخستین نویسنده اسماعیل زارع پور نشر آستان قدس رضوی

پاورقی‌ها

۱- سورهٔ بقره(۲) آیهٔ ۳۰.

۲- سید محمد حسین طباطبایی، ترجمه ناصر مکارم شیرازی وسید محمدباقر موسوی همدانی، انتشارات بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، تهران ۱۳۶۶، ترجمهٔ تفسیر المیزان، ج۱، از دورهٔ ۲۰ جلدی، ص ۱۶۶.

۳- سورهٔ طه(۲۰) آیهٔ ۱۱۵.

۴- همان کتاب، صفحات ۱۶۷ الی ۱۷۱ با تلخیص.

۵- همان کتاب، صفحهٔ ۱۷۴.

۶- سورهٔ بقره(۲)، آیهٔ ۳۶.

۷- سورهٔ بقره(۲)، آیهٔ ۳۸.

۸- همان کتاب، صفحات ۱۷۷- ۱۷۸.

۹- در آیهٔ اول که قبل از وقوع توبه است سخنی از هدایت به میان نیامده بلکه بعکس موضوع عداوت و دشمنی شیطان با آدم و حوا پیش کشیده شده است اما در آیه دوم که بعد از توبه است صحبت از هدایت و تشریع دین شده است.

۱۰- سورهٔ اعراف(۷)، آیهٔ ۲۲.

۱۱- ولا تقربا هذه الشجره بقره(۲)، آیه ۳۵، اعراف(۷)، ۱۹.

۱۲- ترجمه تفسیر المیزان، ج۱ ص ۱۷۸.

۱۳- سورهٔ بقره(۲) آیهٔ ۳۵- اعراف(۷) آیه ۱۹.

۱۴- طه(۲۰) آیه۱۲۱.

۱۵- اعراف(۷) آیه ۳۳.

۱۶- بقره(۲) آیه ۳۵. – اعراف(۷) آیهٔ ۱۹.

۱۷- طه(۲۰) آیه ۱۱۷.

۱۸- طه(۲۰) آیه ۱۱۸ و ۱۱۹.

۱۹- سورهٔ بقره(۲) آیات ۳۸ و ۳۹.

۲۰- ترجمهٔ تفسیر المیزان، ج۱، صفحات ۱۷۹ و ۱۸۰.

۲۱- در اصطلاح به این دو؛ (حقیقت شرعیه) گفته می‌شود.

۲۲- ترجمه تفسیر المیزان، ج۱، ص ۱۸۱.

۲۳- اعراف(۷)، آیه ۲۳.

۲۴- همان کتاب، ج۱، صفحات ۱۸۱ و ۱۸۲.

۲۵- اعراف(۷)، آیات ۲۰ و ۲۱.

۲۶- طه(۲۰)، آیه ۱۲۱ و اعراف(۷)، آیه ۲۲ (و بدت لهما سواتهما…)

۲۷- اعراف(۷)، آیه ۲۲.

۲۸- اعراف(۷)، آیه ۲۳.

۲۹- ترجمهٔ آیه ۲۴ سورهٔ اعراف: قال اهبطوا بعضکم لبعض عدو ولکم فی الارض مستقر و متاع الی حین.

۳۰- منظور این است که بهشت مزبور باغ یا جنگلی از باغها و جنگلهای دنیا نبوده چنانکه از سفر پیدایش تورات فعلی بر می‌آید، تعبیرات موجود در روایات نیز این معنی را تأیید می‌کند.

۳۱- همان کتاب، ج۱، صفحهٔ ۱۸۴.

۳۲- همان کتاب، ج۱، صفحهٔ ۱۸۴.

۳۳- همان کتاب، ج۸، صفحات ۴۶- ۴۸ (نقل به اختصار).

۳۴- سورهٔ سجده(۳۲) آیهٔ ۷ «کسی که هر چه آفرید نیکویش آفرید.»

۳۵- نکته دیگری که در این‌جا باید افزوده شود این است که علامه طباطبایی(ره) امر ابلیس به سجده و نهی آدم از خوردن از درخت را امر و نهی تشریعی دانسته‌اند و نه امر و نهی تکوینی و بدین‌وسیله اشتباه برخی از مفسرین از قبیل صاحب تفسیر المنار را یادآوری می‌نمایند و بدین صورت استدلال می‌نمایند که امر و نهی تکوینی قابل تخلف و مخالفت نیست، امر تکوینی یعنی ایجاد و نهی تکوینی یعنی عدم ایجاد و با این حال چگونه ممکن است امر تکوینی باشد و ابلیس آن را اطاعت نکند و چطور ممکن است نهی تکوینی باشد و آدم از امتثال آن سرپیچی کند.

۳۶- ترجمه تفسیر المیزان، ج۸، صفحات ۴۸- ۵۷ (نقل به اختصار).

۳۷- محمد نصیری، شیطان، دشمن دیرینه انسان، چاپ مشعل آزادی، ۱۳۵۱، صفحه ۱۶۱.

---