ضرورت نیت در کارها

هر کسی عملی را می تواند با نیت های گوناگون انجام دهد همین نیت هاست که معنا و مفهوم عمل را تغییر می دهد در فرهنگ اسلامی آنچه اهمیت دارد دو عنوان اساسی عمل صالح و نیت خیر است این گونه است که مبحث حسن فعلی و حسن فاعلی در ادبیات و اصطلاحات اسلامی وارد می شود این مبحث یکی از مهم ترین مباحثی است که سرنوشت رفتار آدمی را تعیین می کند

هر کسی عملی را می‌تواند با نیت های گوناگون انجام دهد. همین نیت‌هاست که معنا و مفهوم عمل را تغییر می‌دهد. در فرهنگ اسلامی آنچه اهمیت دارد دو عنوان اساسی عمل صالح و نیت خیر است. این گونه است که مبحث حسن فعلی و حسن فاعلی در ادبیات و اصطلاحات اسلامی وارد می‌شود. این مبحث یکی از مهم ترین مباحثی است که سرنوشت رفتار آدمی را تعیین می‌کند.

در اسلام آنچه مهم است حسن فعلی یعنی عملی است که خودبه‌خود دارای ارزش و مصلحت باشد. اما حسن فعلی و کار نیک به تنهایی نمی‌تواند سرنوشت عمل کننده اش را تعیین کند، بلکه زمانی این کار نیک و خوب، ارزش واقعی می‌یابد و تاثیرات مثبتی در دنیا و آخرت و شخص به‌جا می‌گذارد که از حسن فاعلی نیز برخوردار باشد. حسن فاعلی بدین معناست که شخص می‌بایست به قصد خوب، کار خوب و نیکی را انجام دهد. اینجاست که مساله اخلاص به عنوان یکی از محوری ترین مولفه های تحقق حسن‌فاعلی، خودنمایی می‌کند. از نظر اسلام هرکاری تاثیر مثبت و منفی در زندگی بشر به جا می‌گذارد؛ زیرا انسان موجودی درحال شدن و ساخته‌شدن است. این صیرورت را بارها قرآن با به کارگیری واژه صیرورت مانند الیه‌المصیر (مائده، آیه ۱۸) بیان داشته است. انسان موجودی است که با کارهایش، خود و جهانش را می‌سازد. انسان براساس ساخته دست خود در قیامت ظاهر می‌شود. بسیاری از مردم به شکل جمادات یا چارپایان برانگیخته می‌شوند و در دوزخ عذاب می‌شوند؛ زیرا خود را در دنیا چنین ساخته اند و چهره و حقیقت خویش را در آینده آنطور که ساخته اند می‌بینند.

در حقیقت انسان، شخص و شخصیت خویش را در دنیا می‌سازد و شاکله وجودی خویش را ترسیم می‌کند. همچنین انسان با کارهای خویش، دنیای پیرامون و محیط زیست خویش را می‌سازد. این ساخت محیط زیست اختصاص به دنیا ندارد، بلکه انسان جهان آخرت خویش را نیز خود می‌سازد. هرکاری که انسان انجام می‌دهد محدوده وکیفیت جهانی را که در آن به سر خواهد برد، می‌سازد. از این رو در روایات از کلماتی که خشت زرین و سیمین بهشت آدمی می‌شود، سخن به میان آمده است. کارهایی که تاثیرات شگرف خود را در آینده بشریت به جا می‌گذارد و زندگی اخروی انسان و شخصیت او را تثبیت می‌کنند، کارهایی است که با نیت و قصد عامدانه و عاقلانه انجام می‌گیرد.

هرکار خوب و بدی که انسان از روی عمد و قصد انجام می‌دهد، زندگی اخروی او را شکل می‌بخشد. از نظر اسلام، نقش نیت خیر و خوب، بسیار برجسته است. از این رو هر عمل خیری، باید با نیت انجام گیرد. در روایات بارها به اشکال مختلف بر این نقش مهم توجه شده است، از جمله اینکه رسول الله(ص) فرمود: انماالاعمال بالنیات؛ ارزش اعمال به نیت آن است. (المجموع، ج۱، ص۱۶) همچنین فرمود: لاعمل الا بالنیه... الا ان النیه هوالعمل؛ هیچ عملی جز به نیت نیست... آگاه باشید که نیت همان عمل است. (تفسیر صافی، ج۵، ص۲۰۱) این نیت است که عمل را معنا و مفهوم واقعی و جدیدی می‌بخشد و از کارهای عادی جدا می‌سازد. انسانها برای اینکه کاری را انجام دهند که مقبول درگاه الهی باشد و آثار آن در دنیا و آخرت خود را نشان دهد، می‌بایست نیت نیک و خیر داشته باشند. برهمین اساس پیامبر(ص) درحدیث قدسی از خداوند نقل می‌کند که فرموده است: قال الله تعالی: اذا هم عبدی بحسنه و لم یعملها کتبتهاله حسنه فان عملها کتبتها له عشر حسنات الی سبعمائه ضعف و اذا هم بسیئه و لم یعملها لم اکتبها علیه فان عملها کتبتها علیه سیئه واحده ؛ خدای والا می‌فرماید: وقتی بنده من کار نیکی اراده کند اما آن را انجام ندهد، یک کار نیک برای وی ثبت کنم و اگر بکند ده کار نیک تا هفتصد برابر ثبت کنم و وقتی کار بدی اراده کند و نکند برعهده او ثبت نکنم و اگر بکند یک کار بد برعهده او ثبت کنم. (نهج الفصاحه/ ح ۸۶۰۲) اگر انسان همان اعمالی را که در روزه واجب شده به عنوان یک عمل بدون نیت انجام واجب انجام دهد، هرچند که از برخی از فواید امساک و روزه بهره مند می‌شود، ولی از آثار کامل دنیوی آن نیز بهره مند نخواهد شد، چه رسد که از آثار اخروی آن بهره مند گردد.

انجام حرکات نمایشی چون نماز همراه با خواندن و گفتن کلماتی تنها یک نرمش و ورزش خواهد بود، اما این نیت نماز است که نماز را نماز می‌سازد و تاثیرات مثبت آن را بر شخص و شخصیت در دنیا و آخرت به‌جا می‌گذارد، هر چند که انجام آن حرکات از نظر ورزش و نرمش نیز آثاری برای فاعل و کننده آن خواهد داشت. در حقیقت از نظر اسلام، ارزش کارها براساس نیت‌هاست. این گونه است که: نیه‌المومن خیر من عمله، نیت مومن بهتر از عملش دانسته شده است؛ (فقه الرضا، ص ۸۷۳) زیرا انسان با نیت خیر و خوب خود هر چند ناقص، می‌تواند بهتر از آنچه انجام می‌دهد، به کارش اعتبار و ارزش بخشد. با آنکه مومن در پی کار خیر و نیک است، ولی گاه به اسبابی آن کار خیر او کامل و تمام نیست، ولی نیت خیرش این کار نیک ناقص را به تمام و کمال می‌رساند و آثار و پیامدهای اخروی اش را نیز به همراه دارد.

در روایتی دیگر از پیامبر(ص) نقل شده که فرموده است: نیه المومن خیر من عمله و نیه الکافر شر من عمله و کل عامل یعمل علی نیته؛ نیت مؤمن بهتر از عمل او و نیت کافر بدتر از عمل اوست و هر کس مطابق نیت خود عمل می‌کند. (کافی، ج ۲، ص ۴۸، ح ۲) درباره نقش نیت در روایات مطالب بسیاری آمده است.

از آن جمله می‌توان به این روایات اشاره کرد. پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید: النیه الحسنه تدخل صاحبها الجنه ؛ نیت خوب صاحب خویش را به بهشت می‌برد. (کنزالعمال، ج ۳۱، ص ۱۵۱، ح ۲۷۴۶۳) از امام علی(ع) روایت است که فرمود: «آدمی با نیت خوب و خوش اخلاقی به تمام آنچه در جست‌وجوی آن است، از زندگی خوش و امنیت محیط و وسعت روزی، دست می‌یابد.» (کنزالعمال، ج۱۰، ص۳۱۴، ح۱۳۷۸۲) باز آن حضرت می‌فرماید: «به پاداش بهشت نمی‌رسد مگر آن کس که باطنش نیکو و نیتش خالص باشد.» (غررالحکم، ج۶، ص۳۴۲، ح۸۶۸۰۱) پیامبر(ص) فرمود: «هیچ کس نیتی را در دل پنهان نمی کند، مگر اینکه خداوند آن نیت را (در رفتار و کردار او) همانند لباس ظاهر می‌کند، با نیت خوب، ظاهر خوب و با نیت بد ظاهر بد خواهد داشت.» (کنزالعمال، ح۵۷۲۵) امام کاظم(ع) می‌فرماید: «همان گونه که قوام جسم، تنها به جان زنده است، قوام دینداری هم تنها به نیت پاک است و نیت پاک، جز با عقل حاصل نمی شود.» (تحف‌العقول، ص۶۹۳) اصولا هر انسان عاقلی وقتی کاری را انجام می‌دهد، نیت و قصد انجام آن دارد. این قصد که عامل و انگیزه درونی و دافع به سوی انجام آن کارست، همان نیت است.