كدام مسیر خط لوله نفت خزر مناسب تر است

احتمال وجود منابع گسترده نفت خام و گاز طبیعی در ناحیه دریای خزر باعث افزایش چشمگیر تولید نفت و گاز طبیعی در این ناحیه می شود به علت وجود منابع متنوع انرژی این موضوع در مباحث سیاست انرژی كنگره آمریكا مطرح بوده و در این بررسی ها می تواند نقش مهمی ایفا كند

احتمال وجود منابع گسترده نفت خام و گاز طبیعی در ناحیه دریای خزر باعث افزایش چشمگیر تولید نفت و گاز طبیعی در این ناحیه می شود. به علت وجود منابع متنوع انرژی این موضوع در مباحث سیاست انرژی كنگره آمریكا مطرح بوده و در این بررسی ها می تواند نقش مهمی ایفا كند. با این حال موانع زیاد و قابل توجهی در راه افزایش تولید نفت و گاز خزر وجود دارد كه باعث كندی پیشرفت تولیدات در این ناحیه می شود این مقاله براساس سندهای موجود به روز شده است.

دریای خزر دارای ۷۰۰ مایل طول و در ناحیه آسیای مركزی و در سرحد كشورهای ایران، آذربایجان، قزاقستان، روسیه و تركمنستان واقع شده است. از بین این كشورها تنها ایران عضو سازمان كشورهای صادركننده نفت خام اوپك است. كشورهای تركمنستان، آذربایجان و قزاقستان در سال ۱۹۹۱ بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مستقل شدند.

ناحیه دریای خزر از مدت ها قبل تولیدكننده نفت خام و گاز طبیعی بوده و هنوز بسیاری معتقدند كه منابع و ظرفیت های نفت و گاز این منطقه بسیار وسیع تر از آنچه كه امروزه دیده می شود، است.

●تولیدات فعلی و ذخایر اثبات شده

بر پایه برآورد های BP و EIA اداره اطلاعات انرژی آمریكا منطقه دریای خزر در حال حاضر به عنوان یك عرضه كننده مهم اما نه اصلی نفت خام به بازارهای جهانی به شمار می رود.

در سال ۲۰۰۳ میزان تولیدات منطقه خزر به زحمت به رقم ۶۱ میلیون بشكه در روز می رسید كه این خود شامل گاز طبیعی مایع نیز بود. این مقدار در حدود ۲ درصد تولید جهان را دربرمی گرفت. جدول شماره ۱ بیش از یك دوجین از كشورهای غیرمنطقه خزر هر یك روزانه بیش از ۵۱ میلیون بشكه در روز تولید می كنند. تولیدات منطقه خزر گرچه در سال های فروپاشی اتحاد شوروی و سال های پس از آن لطمه دید، ولی الان به سطح بالاتری رسیده است. در حال حاضر قزاقستان حدود ۶۵ درصد و جمهوری آذربایجان حدود ۲۰ درصد تولید نفت خام منطقه را بر عهده دارند.

تولید نفت منطقه خزر از ذخایر اثبات شده آن ۱۸ ۱۷ میلیارد بشكه است. براساس برآورد های انجام شده این رقم معادل ۵۱ درصد ذخایر اثبات شده جهان و كمتر از ذخایر آمریكا است. ذخایر آمریكا حدود ۲۲ یا ۳۱ میلیارد بشكه است. برآورد مقادیر بیشتر ذخایر «احتمالی» نشانگر پتانسیل و امكان تولید خیلی بیشتر در این منطقه است. به هر حال چه در حال حاضر و چه در آینده موانعی در راه تولید بیشتر در این منطقه وجود دارد.

سهم منطقه دریای خزر در تولید و تامین گاز جهان بسیار بیشتر از سهم این منطقه در تولید نفت است. به طوری كه تولید گاز در سال ۲۰۰۳ حدود ۶۲ تریلیون فوت مكعب در سال بوده و این حدود ۳ درصد از كل تولید جهان است. به موازات تولید نفت، تولید گاز بالاتر است، گرچه طی دوره فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و چند سال پس از آن موانعی در تولید نفت وجود داشت. تركمنستان یك تولید كننده مهم با سهم تولیدی ۹۱ تریلیون فوت مكعب گاز در سال است. این مقدار معادل ۷۵ درصد تولید گاز منطقه خزر است.

برخلاف نفت ذخایر اثبات شده گاز طبیعی منطقه خزر در مقایسه با تولیدات گاز طبیعی آن سهم بیشتری از كل ذخایر جهان را دربرمی گیرد. در برخی موارد مهم اغلب جست وجو برای كشف منابع نفتی منجر به كشف ذخایر جدید گاز شده است. براساس برآورد های انجام شده توسط BP و مجله نفت و گاز ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در منطقه خزر در وسعتی معادل وسعت ناحیه نفتی است تقریبا ۱۷۰ تریلیون فوت مكعب و ۲۶۲ تریلیون فوت مكعب یا ۲۳ درصد تا ۸۴ درصد كل ذخایر جهان.

افزایش تولید گاز در این منطقه با موانعی مشابه آنچه در توسعه و تولید نفت وجود دارد، روبه رو است.

●چشم انداز تولید و منابع

احتمال می رود ذخایر عظیم دیگری نیز بتوان در منطقه دریای خزر پیدا كرد. این نظریه برپایه این واقعیت بنا است كه تعدادی از شركت های نفتی در آنجا سرمایه گذاری زیادی كرده اند. بسیاری از این ذخایر شناخته شده هنوز توسعه پیدا نكرده اند و این در حالی است كه معمولا بسط این منابع راهگشایی برای كشف ذخایر وسیع تر است و چشم انداز آن بیشتر از چیزی است كه در ابتدا برآورد شده است. در حال حاضر بسیاری از نواحی هنوز مورد اكتشاف قرار نگرفته اند.

براساس برآورد و تخمین EIA امكان وجود ذخایری شامل ۱۸۴ میلیارد بشكه نفت خام علاوه بر آنچه تا كنون پیدا شده است، وجود دارد كه می تواند تولید نهایی این منطقه را تا حد ۱۰ برابر سطح فعلی ارتقا دهد.

این سطح از ذخایر اثبات شده مساوی با ۷۵ درصد از كل ذخایر در اختیار عربستان سعودی است و در حدود ۱۵ درصد كل ذخایر جهان است.

براساس داده های موجود محصولات نفتی ناحیه دریای خزر تقریبا تا سال ۲۰۱۰ سه برابر خواهد شد و به حدود ۹۴ میلیارد بشكه در روز می رسد.

در زمان های آتی مقدار اكتشاف ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در مقایسه با نفت در یك دوره زمانی یكسان كمتر خواهد بود، اما در حال حاضر بسیار زیاد و بزرگ است. براساس برآوردها ۳۰۰ تریلیون فوت مكعب دیگر گاز طبیعی در این ناحیه است. در این مورد باید كل ذخایر اثبات شده منطقه خزر در سال ۲۰۱۰ با احتساب كل ذخایر اثبات شده گاز منطقه ۷۵۲ مرتبه بیشتر از سطح فعلی آن و بسیار بیشتر از ذخایر گاز طبیعی عربستان سعودی باشد. با این انتظارات برآورد می شود تولید گاز طبیعی منطقه خزر فراتر از شش تریلیون فوت مكعب تا سال ۲۰۱۰ باشد.

هر چند هرگونه مقایسه بین مقدار ذخایر گاز طبیعی و نفت خام منطقه خزر و عربستان سعودی نشان می دهد نفت و گاز عربستان از حیث هزینه تولید و دسترسی به بازار دارای برتری است. با این حال برای كشورهای منطقه خزر مقادیر و هزینه تولید منابع انرژی و توانایی برای توسعه و انتقال گاز و نفت به بازار تابعی از چگونگی و حفظ ارتباط كشورهای منطقه با شركت های بین المللی انرژی در دنیا است.

●بازارهای امروز و آینده

براساس آنچه قبلا ذكر شد كشورهای منطقه خزر بالقوه صادركننده های بزرگ نفت و گاز هستند. نفت و گاز منطقه خزر دارای بازارهای متعدد بوده و تنوع گسترده ای از بازارهای بالقوه را دارا است. این بازارها می تواند شامل كشورهایی باشد كه در تلاش برای تامین تقاضای اقتصادی انرژی كشور خود و همچنین شامل كشورهایی كه در پی كاهش وابستگی خود به انرژی خلیج فارس هستند. امروزه تقریبا تمام نفت خام دریای خزر به شمال و یا غرب منتقل می شود.

تحت تاثیر نظام دستوری سابق شوروی و زیرساخت های آن در حال حاضر هم نفت خام به طور گسترده از طریق خطوط لوله یا از طریق روسیه به سمت بازارهای اروپا انتقال می یابد، با پالایشگاه هایی كه بخشی از این شبكه هستند.

همچنین قسمتی از نفت این منطقه به وسیله تانكرهای نفت از تنگه بسفر و مسیر مدیترانه به اروپای غربی انتقال می یابد. انتقال گاز طبیعی، حتی بیشتر از نفت، متكی به خطوط لوله ای است كه عمدتا از طریق روسیه و خط لوله ویژه و انحصاری آن به شمال و یا غرب فرستاده می شود. این نكته با توجه به این واقعیت كه روسیه خود تولیدكننده نفت و گاز است روسیه را به یك قدرت و قطب بازار در تعیین نرخ ترانزیت محموله های انرژی منطقه خزر از طریق شبكه حمل و نقل خود و در برخی موارد تعیین اینكه چه مقدار نفت و گاز باید انتقال داده شود، تبدیل كرده است.

همچنین از آنجا كه رقابت انرژی بر مبنای هزینه تحویل به مشتری و قیمت حمل و نقل آن است، قیمت گذاری سر چاه انرژی منطقه خزر بسیار سخت است. از این رو كشورهای منطقه خزر درصدد برآمده اند مسیرهای داخلی در كشورهای روسیه را توسعه داده و احتمالا با مجموعه ای از مسیرها انتقالات طولانی و پرهزینه از مسیر روسیه به اروپا و سایر بازارها را كاهش داده و در مذاكرات هزینه انتقال محموله ها كه از طریق سیستم خطوط لوله روسیه صورت می گیرد، قیمت و بهره مفید انرژی را برای خود بالا ببرند.

پروین گودرزی كارشناس دفتر انرژی سازمان مدیریت و برنامه ریزی

---