مسئله ای به نام احزاب و تعدد آن

مسئله احزاب در نظام جمهوری اسلامی ایران از دیرباز مسئله ای مناقشه انگیز و در بهترین حالت شک بر انگیز بوده است

مسئله احزاب در نظام جمهوری اسلامی ایران از دیرباز مسئله ای مناقشه انگیز و در بهترین حالت شک بر انگیز بوده است. همواره اجرای سیستم حزبی در کشور هم از لحاظ اجرایی و هم از لحاظ نظری مسئله ای شک بر انگیز بوده است. نوشتار پیش رو در پی آن است تا اجرای سیستم حزبی و دلایل مخالفان آن را مورد کنکاش قرار دهد.

● مشروعیت عرفی و شرعی احزاب سیاسی

حزب به گروهی از افراد گفته می شود که جهت دستیابی به یک هدف مشترک سیاسی سازماندهی می شوند. از آنجا که یک حزب در مسیر کسب موقعیت سیاسی شکل می گیرد بنابر این هدف غایی دیگری را می توان در پس آن متصور شد. این هدف نهایی در پاسخ به این سوال پیش می آید که چه؟بر فرض که ما گروهی هستیم که در پی کسب یک موقعیت سیاسی هسیتم خوب که چه بشود؟آیا می خواهیم ثروت اندوزی کنیم؟آیا می خواهیم قدرت بدست آوریم و لذت قدرتمند بودن را بچشیم؟آیا تکلیف شرعی احساس می کنیم که با بدست گرفتن قدرت آخرت مردم را درست کنیم؟آیا منجی هسیتم و می خواهیم دنیای مردم را بهبود دهیم؟آیا همه این موارد به صورت توام مطرح هستند؟

از منظر قرارداد اجتماعی ، عرف و خرد جمعی یک حزب دارای مشروعیت است اگر و تنها اگر موجودی مثبت برای جامعه باشد. به عبارتی اگر حزب موجب بهبود زندگی یک جامعه می شود پس از نظر خرد دنیوی مشروعیت داشته و تداوم وجودش مثبت تلقی می شود. از این منظر یک حزب چه برای کسب قدرت باشد، چه به دنبال کسب ثروت برای موسسان و اعضایش باشد با شرط سودآوری برای جامعه مشروعیت مدنی دارد. از همین منظر مشروعیت تعدد و تکثر احزاب نیز قابل بررسی است. اگر با تعدد بیشتر احزاب جامعه دچار سود می شود پس ایرادی بر این امر مترتب نیست.

از نظر شرع ، بر خلاف نظر عده ای از صاحب نظران شرع مقدس اسلام مخالفتی با وجود احزاب ندارد. در بسیاری از موارد منظور از حزب در قرآن یک گروه سیاسی دینی می باشد نه گروهی از افراد با نظرات همگن. قرآن با تمجید از حزب الله نه تنها با تشکیل آن مخالفتی ندارد بلکه به گونه ای آن را سبب رستگاری دانسته ( مجادله ۲۲ ) و آن را پیروز نهایی میدان منازعات قدرت معرفی می کند (مائده ۵۶ ). این آیات نشان می دهد که وجود حزب به دلیل تقویت احتمال دسترسی به اهداف برای مومنان مفید فایده است.

بنابراین اصل کار حزبی امری پسندیده خواهد بود. آنچه برخی از افراد را بر آن داشته تا از وجود احزاب در هراس باشند و تعدد آن را موجب گمراهی بدانند آیاتی است که مومنان را از چند دستگی بر حذر می دارد . دقت بیشتر در این آیا نشان می دهد که منظور نظر این آیا اختلاف در مسائل دینی و ایمانی است و نه هر اختلافی ( آل عمران ۱۹ ). بررسی برخی آیات نشان می دهدکه قرآن مومنان را از پراکنده شدن در مورد حقایق برحذر می دارد آنجا که می فرماید: " و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند؛ (آن هم) پس از آنکه نشانه‏های روشن (پروردگار) به آنان رسید. و آنها عذاب عظیمی دارند. " ( آل عمران ۱۰۵ ) .

این آیه نشان می دهد که اختلاف در میان مومنان امری غریب و گناه محسوب نمی شود و اصل اختلاف امری ناپسند نبوده و مورد تایید قرآن می باشد چرا که در این صورت قید بعدی اضافه نمی شد. در این آیه اختلاف مجاز می باشد ولی به شرطی که وقتی نشانه های روشن پروردگار مشخص شد افراد از تعصب دست کشیده و همگی رای به جانب حقیقت بدهند. بنابراین قرآن وجود اختلاف و به تبع آن حزب را تاجایی که تعصب مانع دیدن حقایق نشود مجاز می شمارد. با این حال کتاب مقدس اسلام وجود اختلافات حل نشدنی را آنچنان ناپسند می داند که حتی آن را به عنوان عذابی الهی معرفی می کند ( انعام ۶۵ )

البته قرآن در آیه مهم ۶۴ از سوره نحل قرآن را وسیله داوری برای اختلافات بین مومنان می داند. این آیه هدف نزول قرآن را در حل اختلاف بین مردم معرفی می کند.

● چرا عده ای با احزاب مخالفند؟

با توجه به مسائل مطرح شده که البته قابل بسط نیز می باشند به نظر می رسد برخی ازعلل مخالفت با وجود و تعدد احزاب به موارد زیر باز می گردد:

الف) تلاش برای عدم شفافیت

یکی از مزایای وجود احزاب در کشور در این است که یک حزب به جهت نیاز به سازماندهی ، نیاز به اهداف روشن و به دنبال آن نیاز به روشهای روشن برای دستیابی به این اهداف را دارد. فارغ از اینکه تا کنون تا چه حد احزاب در ایران در زمینه اهداف و روشهای خود شفاف عمل نموده اند ، علت مخالفت برخی از افراد با کار حزبی در این است که چنین افرادی می خواهند خود را از قیدی و بندهای حزب رها ساخته و خود را به هیچ روش و هدف مشخصی پایبند ننموده و زیر آن را امضاء نکنند. چنین رویکردی بهترین روش برای چرخش های ۱۸۰ درجه ای سیاسی خواهد بود.

بدون حزب افراد خواهند توانست در زمانهای مختلف مواضع مختلفی به خود بگیرند و یا علی رغم سوابق منفی در یک زمینه پس از گذر زمان و فراموشی افکار عمومی خود را به گونه ای دیگر نشان دهند. در این زمینه شگفتی بسیار در این است که در ایران حتی احزاب سیاسی نیز به این صورت عمل می کنند. مشهور ترین چرخش احزاب در ایران مربوط به عوض شدن جای جناح راست و چپ در برخوردهای اجتماعی و سیاسی در بسیاری از زمینه ها بوده است. چنین رویکردهایی از این واقعیت حکایت دارد که در ایران احزاب هنوز کارکرد یک حزب را نیافته اند و مانند یک فرد گریزان از حزب عمل می کنند.

ب) عدم صبر برای سلسله مراتب

کارحزبی موجب ایجاد یک سلسله مراتب جهت رشد سیاسی می باشد . در کشورهایی که در زمینه حزبی کامل تر از دیگران عمل می کنند ، افراد پس از عضویت و پس از سلسله مراتب در حزب می توانند پس از پیروزی حزب خود به پستهای سیاسی برسند. حال افرادی که چنین صبری را در خود نمی بینند و به پیشرفتهای خلق الساعه در سیاست می اندیشند نمی توانند خود را مقید به کار حزبی نشان دهند. چه بسیارند افرادی که در کشور ما به سبب چسباندن چند پوستر برای افرادی خاص ، دوستی با افراد قدرتمند، ایجاد روابط فامیلی با قدرتمندان با سرعت نزدیک به نور به سپهر مقصود سیاسی خود دست یافته اند.

ج) عدم شخصیت حزبی احزاب ایرانی

با توجه به موارد فوق مشخص می شود که احزاب در ایران حزب گونه عمل نکرده اند . چنین واقعیتی برخی از شخصیت ها و اکثریت مردم را بر این باور نشانده است که اگر احزاب چنین هستند پس عدم آنها بر وجودشان ارجحیت دارد. حزبی که نه هدف مشخص داشته باشد ، نه روشهای آن شفاف باشد و بتواند در هر دوره از زمان به صورت آفتاب پرست به یک رنگ درآید شایسته حمایت نیست. در این حالت مشخص است که چنین احزابی تنها برای قدرت یا ثروت تشکیل شده اند که این قدرت و ثروت حتی مانند کشورهای غربی با منفعت عمومی نیز همراه نیست.

د) سابقه بد احزاب سیاسی در تاریخ ایران

در تاریخ ایران احزاب فارغ از سطح کارکرد حزبی زیانها و حتی خیانتهای زیادی را نثار مردم ایران نموده اند. تاریخ ایران مملو از احزابی است که در نقش همکار و حتی گاه عامل بیگانه گان عمل نموده اند. احزاب در ایران در دوره ای عامل دست شوروی ، انگلستان ، ایالت متحد و غرب بوده اند. در بهترین حالت برخی از احزاب علی رغم استقلال نسبی که داشته اند ، هنگامی که حریف رقیب داخلی خود نشده اند دست به دامان کشورهای خارجی داشته و با امید دریافت کمک از آنها پای بیگانگان را در اختلافات داخلی باز گذاشته اند.

چنین رفتارهای خیانت بار برخی از احزاب به همراه نزاع شدید سیاسی احزاب در زمانهای مختلف موجب شده تا نام احزاب در ایران برابر و مترادف نزاع، کشمکش و درگیری و در نهایت آشوب و عدم ثبات زندگی برای ایرانیان باشد. مردم ایران در بسیاری از موارددر پس این کشمکشها هیچ نشانه ای از منافع عمومی کشور را ندیده اند و چین منازعاتی را دعوا بر سر چگونگی تقسیم کیک قدرت و ثروت دانسته و به همین جهت در نهایت خود را از احزاب مبرا معرفی کرده و پس از مدتی افراد غیر حزبی و حتی بی برنامه را بر چنین احزاب مضری ترجیح داده اند.

ه) تمامیت خواهی سیاسی

گاهی مخالفت با احزاب از روحیه تمامیت خواهانه نشات می گیرد. در این حالت افرادی که روش و منش خود را برابر حقیقت محض می پندارند و یا افرادی که از شدت قدرت و ثروت طلبی همه کیک قدرت را برای خود می خواهند ، ندای تک حزبی را با پوششهایی چون وحدت ، ناسیونالیسم و بحران سر می دهند. نمونه چنین رویکردی در کشورهای عربی همچون مصر ، سوریه ، عراق و غیره و البته گاه در ایران و از سوی برخی از افراد، دارای سابقه دیرینه ای است.

● نتیجه

با توجه به مطالب مطرح شده چنین نتیجه گیری می شود که اصل وجود احزاب در صورتی که در جهت منافع عمومی بوده و موجب اختلاف در مسائل عقیدتی و دینی نباشد امری مردود نخواهد بود. وجود اختلاف در مومنان تا جایی که از روی تعصب نبوده قابل قبول می باشد. با وجود احزاب قدرتمند و ساختاریافته می توان فضای نقد سازنده را در کشور نهادینه ساخته و از چنین چند جانبه گرایی در جهت بهبود امور یاری جست. علت مخالفها با احزاب به سابق بد احزاب سیاسی ، خیانتها و منازعات شدید احزاب با یکدیگر ، تمامیت خواهی ، عدم شفافیت و ترقی خواهی سریع مخالفان احزاب بر می گردد.

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه

چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند.

دکتر یاسر سبحانی فرد