راز اقیانوس ها و دریاها

مارماهی در آب های شیرین ساکن است و در رودخانه های گل آلود آمریکای جنوبی از گویاناس تا آرژانتین یافت می شود

● برق‌ماهی‌ها

شناگری که به‌خود جرأت می‌دهد و وارد آب‌های اقیانوس یا رودخانه می‌شوند، باید مراقب جانوران خطرناکی که در آن آب‌ها زندگی می‌کنند، باشد. زیرا اگر مراقبت‌های لازم را نکند، احتمال دارد که یک کوسه ماهی قسمتی از بدنش را قطع کند؛ یک سفره ماهی او را بگزد؛ و یا این‌که توسط یک گروپر غول‌آسا بلعیده شود.

اما شاید او اصلاً به فکرش هم نرسد که امکان دارد در وسط آب، دچار برق‌گرفتگی بشود، برقی که عمداً از جانب یک موجود آبزی تولید شده است.

حقیقت این است که اگر شناگری ندانسته پا به روی یک سفره‌ماهی برق‌دار بگذارد و یا حتی از نزدیکی یک مارماهی برق‌دار عبور کند به طور حتم دچار برق‌گرفتگی می‌شود. در میان تمام جانورانی که در هوا، روی خشکی و یا در دریاها زندگی می‌کنند، تنها انسان و بعضی ماهیان دریائی هستند که می‌توانند از نیروی برق به‌عنوان اسلحه استفاده کنند.

اگر چه در دریا نزدیک به ۲۵۰ گونه جانور پیدا می‌شود که می‌توانند برق تولید کنند و از نیروی آن برای دفاع از خود، فلج کردن طعمه و دریاپیمائی و احیاناً برقرار کردن ارتباط با یکدیگر برای امور مهمی نظیر تولیدمثل استفاده کنند. در میان این‌ها تنها سفره‌ماهی و مارماهی برق‌دار است که با تولید زیاد برای انسان ایجاد خطر می‌کنند.

سفره‌ماهی برق‌دار که به اژدرماهی هم موسوم است، از نظر شکل کاملاً شبیه گونه‌های دیگر سفره‌ماهی‌ها و اسکیت‌هاست و گونه‌های آن از نظر اندازه و میزان تولید برق با هم تفاوت‌های زیادی دارند. اژدرماهی که در سواحل اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه زندگی می‌کند قطر بدنش به‌ندرت به ۶ سانتیمتر می‌رسد و فقط می‌تواند ۵۰ ولت برق تولید کند که برای کشتن و یا فلج کردن ماهی‌های کوچک و نرم‌تنان کفایت می‌کند.

اما برای انسان به‌هیچ‌وجه خطرناک نیست و تنها برای چند لحظه بدن را به لرزه در می‌آورد. اما در مقابل گونهٔ دیگری از این ماهی وجود دارد که به تروپدو نوبیلیانا موسوم است و بزرگ‌ترین اژدرماهی‌ها محسوب می‌شود. این ماهی نیز در اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه و معمولاً در عمق ۶۰ متری زندگی می‌کند، اما گاهی نیز با نزدیکی‌های ساحل، یعنی محلی که شناگران به شنا و تفریح می‌پردازند، پیش می‌آید.

این ماهی طولش به ۸/۱ متر و وزنش به ۱۰۰ کیلو می‌رسد و مانند یک دینام واقعی می‌تواند برقی به قدرت ۲۰۰ ولت تولید که نه تنها برای از پا در آوردن یک انسان کافی است بلکه نزدیک شدن به آن نیز خطرناک است و موجب می‌شود که انسان دچار برق گرفتگی بشود چون آب جریان برق را از خود عبور می‌دهد. اژدرماهی عضو برق‌دار خود را که درست در پای بالهٔ سینه‌اش قرار دارد، همیشه به همراه دارد. در این قسمت از بدن جانور، بافت‌های عضله‌ای تبدیل به پولک‌هائی شده‌اند که روی آن‌ها (رویهٔ زیرین) دارای بار الکتریکی منفی و روی دیگر (رویهٔ فوقانی) دارای بار الکتریکی مثبت است. برق این پولک‌ها از طریق حرکتی که ماهی به بدن خود می‌دهد، تأمین می‌شود و به این سبب اژدرماهی برای حرکت، بیشتر از نیروی دم خود استفاده می‌کند تا باله‌های سینه‌ای.

عضو برق‌دار به‌وسیلهٔ رشته‌های عصبی به مغز مربوط می‌شود و از این رو وارد ساختن شوک الکتریکی به موجودات دیگر، به اختیار خود جانور است. بخش زیادی از نیروی برق اژدرماهی در همان شوک الکتریکی اولی که وارد می‌آورد از بین می‌رود و پس از آن جانور باید مدتی وقت صرف کند تا دوباره برق لازم را ذخیره کند.

البته انسان از قرن‌ها پیش به‌وجود اژدرماهی پی برده بود، ارسطو دانشمند و پژوهشگر باستانی این جانور را مورد بررسی قرار داده و متذکر شده بود که این جانور شکار خود را از طریق پرتاب نوعی سم یا اکسیر بی‌هوش‌‌کننده ـ که در عین حال هیچ‌کدام از این دو هم نیست ـ از پا در می‌آورد. اوپیان کریکوسی دریانورد و شاعر یونانی دوم میلادی نیز متوجه شده بود که اژدرماهی ناگهان سمی جادوئی از خود پخش می‌کند.

طبیعی است که نویسندگان باستانی نمی‌توانستند نیروی برق ماهی را به‌درستی توصیف کنند، زیرا از وجود نیروئی به نام برق آگاهی نداشتند و فقط پس از کشفیات لوئیجی گالوانی در قرن هیجدهم میلادی بود که دانشمندان به‌تدریج به‌وجود امواج الکترومغناطیسی که موجب انتقال اطلاعات در بدن می‌شوند، پی بردند. در میان ماهی‌های برق‌دار گونه‌ای که در آب‌های شیرین آمریکای جنوبی زندگی می‌کند از همه خطرناک‌تر است.

طول این مارماهی به بیش از ۳ متر می‌رسد و نام علمی آن الکتروفورس الکتریکوس است و می‌تواند یک شوک الکتریکی ۶۰۰ ولتی وارد کند. دانشمندان موفق شده‌اند، یک تخلیهٔ الکتریکی ۵۵۰ ولتی را با تقریباً ۲ آمپر از این جانور ثبت کنند که این مقدار تقریباً معادل یک شوک یک کیلو واتی است. مارماهی را می‌توان مانند خازن‌هائی که انسان می‌سازد تخلیه کرد. در برخی از آکواریوم‌ها دو رشته سیم به بدن مارماهی وصل می‌کنند و سر دیگر آن را به یک لامپ کوچک مربوط می‌سازند و لامپ روشن باقی می‌ماند و یا از این نیرو برای نشان دادن تغییر فرکانس‌های بدن خود حیوان استفاده می‌شود.

در این حالت نیروی برق بدن حیوان از طریق یک آمپلی‌فایر به یک بلندگو وصل می‌شود و تغییر فرکانس‌ها از طریق صوتی شنیده می‌شود. مارماهی برق‌دار ویژگی عجیب دیگری نیز دارد که بی‌شباهت به ویژگی مارمولک‌ها نیست، به این ترتیب که اگر قسمت‌های انتهائی بدنش قطع شود، می‌تواند آن را دوباره ترمیم بکند، مارماهی تقریباً می‌تواند تمام دم خود را بازسازی کند. باید توجه داشت که مارماهی برقی واقعاً مارماهی نیست بلکه دارای رده‌بندی دیگری است که شامل تمام جانوران برق‌دار دریائی می‌شود. غیر از اژدرماهی و شماره‌ای چند از ماهی‌های کوچک مولد برق شامل گربه ماهی آفریقائی هم می‌شود که طول بدنش به حدود ۳ متر می‌رسد. مصریان باستان به‌وجود نیروی مرموز این جانور واقف بودند. البته شوک برقی این جانور قادر به کشتن انسان نیست.

● مارماهی برقی، سیم فشار قوی

موجود هولناک گونه‌ای از ماهی‌های کارپ است که در گونه‌های خیلی نزدیک مارماهی برقی، ماهی طلائی نیست. بلکه موجود استوانه‌ای شکلی است که به طور طبیعی با سیستمی که شامل ۶۰۰۰ سلول است، برق تولید می‌کند. این ماهی در آب‌های شیرین ساکن است و در رودخانه‌های گل‌آلود آمریکای جنوبی از گویاناس تا آرژانتین یافت می‌شود.

در دنیا تنها سه گونه ماهی دیگر، یکی سفره‌ماهی برقی و دو گونه ماهی استخوانی ستاره‌نگر و گربه‌ماهی آفریقائی هستند که می‌توانند در تولید نیروی برق با او برابری کنند. دم بلند و پهن این جانوران وسیلهٔ اصلی شنای آن‌هاست و تقریباً به طور کامل قابل بازسازی است. این امر مخصوصاً برای مارماهی که اغلب از پشت سر مورد حمله قرار می‌گیرد و حمله‌کنندگان دم او را قطع می‌کنند و می‌خورند، فوق‌العاده مفید است.

● شکار الکتریکی

سال‌ها پیش از این‌که صندلی‌های الکتریکی یا باتون و سیخونک‌های برقی که در راندن گله‌های گاو به‌کار می‌رود به‌وجود آید، اژدرماهی برای از پا درآوردن دشمنان و شکار از نیروی عجیب خود استفاده می‌کرد. اژدرماهی برخلاف بقیهٔ سفره‌ماهی‌ها که بیشتر در نزدیکی سواحل به‌سر می‌برند، یک ماهی میان اقیانوسی است و اغلب هم در اعماق زیاد به‌سر می‌برد و تقریباً تمام بدن این جانور در تولید نیروی برق لازم سهیم هستند. اما عمل تخلیه با قدرتی که تا ۲۰۰ ولت هم اندازه‌گیری شده است از طریق دو عضو نسبتاً بزرگ که در انتهای باله‌های سینه‌ای او قرار دارند، صورت می‌گیرد. برق‌ماهی سه گونه اصلی دارد: اژدرماهی، برق‌ماهی چشمی، برق‌ماهی مرمری.

منابع: کتاب دنیای زیر آب، برگرفته از کتاب مصور موجودات خطرناک دریا تألیف توما ا. دوزیر از انتشارات تایم ـ لایف (دانش نو ۱۳۵۷)