سواد اطلاعاتی یك اولویت نوظهور جهانی

آنچه در پیش رو دارید, خلاصه ای است از فعالیت ها, برنامه ها و تحقیقات مرتبط با سواد اطلاعاتی كه در قار ه های مختلف جهان صورت پذیرفته است این اطلاعات مبتنی بر مشاهدات فردی و بررسی متون است و منتخبی از بررسی ها را ارائه می دهد

آنچه در پیش رو دارید، خلاصه‌ای است از فعالیت‌ها، برنامه‌ها و تحقیقات مرتبط با سواد اطلاعاتی كه در قار‌‌‌‌ه‌های مختلف جهان صورت پذیرفته است. این اطلاعات مبتنی بر مشاهدات فردی و بررسی متون است و منتخبی از بررسی‌ها را ارائه می‌دهد. بخش اعظم برنامه‌‌‌های مندرج در این مقاله ـ بویژه در حوزه آموزش عالی ـ در سال‌های اخیر آغاز شده‌اند و اثرات و پیامدهای آن‌ها به طور منظم مورد ارزیابی قرار نگرفته است. از این مرور مختصر می‌توان دریافت كه نیاز به جامعه باسواد اطلاعاتی، در سراسر جهان احساس می‌شود.سواد اطلاعاتی را مجموعه توانایی‌هایی تعریف كرده‌اند كه به كمك آن‌ها می‌توان تشخیص داد در چه زمانی به اطلاعات نیاز است، و به جایابی، ارزیابی و به كارگیری مؤثر اطلاعات موردنیاز پرداخت(ACRL, ۲۰۰۰) در قرن بیست و یكم كه عصر اطلاعات نامیده شده است، شهروندان باسواد اطلاعاتی سنگ بنای جامعه‌ای خواهند بود كه در آن، عدالت اجتماعی برقرار است، از رشد اقتصادی بالقوه‌ای برخوردار است، و افراد برای انجام امور حرفه‌ای، شخصی و حتی تفریحی خود به مهارت‌های اطلاعاتی نیاز دارند. اخیراً كتابداران، مربیان، فناوران و برخی از سیاستگذاران، نیاز به تدریس و آموزش مهارت‌های اطلاعاتی در كلیه سطوح آموزشی را مطرح نموده‌اند. به امر آموزش مؤثر مهارت‌های اطلاعاتی به نیروی كار شاغل كنونی به شكل كلان، هنوز باید- امید می‌رود كه خیلی زود- پرداخته شود. لازم است تمام افراد برای یادگیری مادام‌العمر آماده شوند و آموزش مهارت‌های اطلاعاتی مناسب به افراد، پیشرفت مهمی در این راستا خواهد بود. تلاش‌های انجام شده در حوزه سواد اطلاعاتی هنوز در آغاز راه است و درك پیچیدگی، اثرات بلندمدت، و اهمیت آماده‌سازی افراد برای كار اطلاعاتی مؤثر، كار بیشتری طلب می‌كند. در دهه گذشته، سواد اطلاعاتی تبدیل به موضوعی جهانی شده و اقدامات بسیاری در این راستا در سراسر جهان ثبت شده كه در این میان به طور ویژه می‌توان به آنچه در آمریكای شمالی، استرالیا، آفریقای جنوبی و اروپای شمالی صورت پذیرفته است اشاره كرد(Bruce & Candy, ۲۰۰۰). برنامه‌های مستند شده در این مناطق، به بسیاری از ابعاد مرتبط با فناوری و مهارت‌های اطلاعاتی پرداخته‌اند. در حوزه آموزش، مدرسان و كتابداران و دیگر گروه‌ها سرگرم فعالیت به منظور ادغام ساختاری مهارت‌‌های اطلاعاتی در برنامه تحصیلی هستند تا از این رهگذر به خروجی‌های مرتبط در امر یادگیری دست یابند. دیگر اقدامات صورت گرفته در این زمینه با آموزش از راه دور، فعالیت‌های پژوهشی و انتشاراتی مرتبط با سواد اطلاعاتی سروكار دارند. اخیراً كارفرمایان و سیاستگذاران، برای حصول اطمینان از ایجاد مهارت‌های فناوری و اطلاعاتی متناسب در كاركنان برای انجام مؤثر مسئولیت‌های محوله به آنان، ضرورت توسعه نیروی كار در راه بسط این مهارت‌ها را مطرح نموده‌اند.

۱. آفریقـا

۱-۱. آفریقای جنوبی

علاقه و توجه به موضوع سواد اطلاعاتی در آفریقای جنوبی به واسطه دو عامل، یعنی تغییر شكل نظام‌مند آموزش در تمامی سطوح، و كاربرد فزاینده فناوری تبادل اطلاعات پدید آمده است. چارچوب سیاستگذاری در خصوص سواد اطلاعاتی در مؤسسه‌های آموزش عالی از سه حوزه سیاستگذاری ناشی می‌شود كه عبارت‌اند از:

● سیاست‌های آموزشی؛

● سیاست‌های مربوط به فناوری ارتباطات و اطلاعات؛

● سیاست‌های مربوط به كتابخانه‌ها و خدمات اطلاع‌رسانی.

واكنش دولت‌ها به مباحث سواد اطلاعاتی بسته به علائق اساسی هر بخش، متغیر بوده است. مثلاً بخش‌هایی نظیر ارتباطات، تجارت و صنعت بر مشاركت اقتصادی، [حقوق] شهروندی و جهتگیری‌های كلی برنامه‌های دولت برای تحقق جامعه اطلاعاتی تأكید می‌كنند. آگاهی دولت از اقتصاد مبتنی بر دانش و علاقه آن به ارتقای سطح آگاهی شهروندان از مزایای تحقق جامعه اطلاعاتی، امروزه امری كاملاً اثبات شده است. دولت بر پیوند میان فناوری اطلاعات با توسعه اقتصادی و آموزشی تأكید فراوانی دارد و خود در تعدادی از پروژه‌های ملی و بین‌المللی برای ترویج فناوری اطلاعات و به كارگیری آن شركت دارد. تعهد به ابعاد گوناگون سواد اطلاعاتی در بسیاری از اسناد و بیانیه‌های مرتبط با این امر، آشكار است. مثلاً دولت آفریقای جنوبی در «منشور فناوری اطلاعات اوكیناوا»[۲] كه در نشست «جی ۸» در «كیوشو»[۳] در سال ۲۰۰۰ میلادی تصویب شد مشاركت نمود. این منشور نمایانگر همكاری میان غنی‌ترین كشورهای جهان و تعدادی از كشورهای در حال توسعه به منظور پركردن شكاف دیجیتالی بود.این دولت اخیراً [برنامه] «اینفوكام ۲۰۲۵»[۴] را تصویب نموده كه استراتژی ملی دولتی در موضوع فناوری اطلاعات و ارتباطات است و به مثابه مبنای مشترك پروژه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات عمل می‌كند، پروژه‌هایی كه هدف از آن‌ها ایجاد جامعه اطلاعاتی به صورت شبكه‌ای، و رساندن كشور آفریقای جنوبی به جایگاهی است كه بتواند در عرصه جهانی از توان رقابتی برخوردار گردد. «اینفوكام ۲۰۲۵» به موضوعات مربوط به خط‌مشی، زیرساختار، قابلیت [نیروی] انسانی و ظرفیت محلی در چارچوب صنایع فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌پردازد. یكی از اهداف آن، تسهیل و ترویج استفاده از فناوری‌های مخابراتی در آموزش و پرورش است. به موجب این برنامه قرار است پایانه‌های اطلاع‌رسانی عمومی در دفاتر اصلی پست نصب شوند و مراكز اطلاع‌رسانی جامعه («Telecenters») در شهرك‌ها و روستاها راه اندازی شوند. (De Jager & Nassimbeni, ۲۰۰۲)در سال‌های اخیر كتابداران و دانشگاهیان برای ارتقای فرایند یادگیری برای همه، همكاری نموده‌اند و دستورالعمل‌های مربوط به سواد اطلاعاتی نیز به عنوان بخشی از آمادگی برای یادگیری مادام‌العمر مورد استفاده قرار گرفته است. مثلاً «ائتلاف كنسرسیوم‌های كتابخانه‌ای آفریقای جنوبی»[۵] راهنمایی و آموزش به كاربران را به عنوان نوعی جهت‌گیری راهبردی برای این كنسرسیوم‌ها در سال ۱۹۹۹ پذیرفته است (De Jager & Nassimbeni, ۲۰۰۲). در حوزه آموزش عالی در آفریقای جنوبی، لازم است كه سواد اطلاعاتی در ارتباط با عوامل و زمینه‌هایی كه بر فرایندهای آموزشی و تدریس اثر می‌گذارند درنظرگرفته شود. این عوامل بر محیط آموزشی پس از پایان «دوره آپارتاید»[۶] )در شرایطی كه بسیاری از دانشجویانی كه از لحاظ آموزشی دچار محرومیت بودند، بدون برخورداری از آمادگی‌های لازم وارد مقاطع آموزش عالی می‌شوند( مبتنی است (Sayed, ۲۰۰۰). بنابراین، مهارت‌های اطلاعاتی ‌باید در محیطی همراه با تأكید بر آمادگی یادگیرندگان و نیازهای آنان، و با همكاری صمیمانه كتابداران، فناوران و دانشگاهیان تدریس شوند.پروژه «اینفولیت»[۷]، پروژه‌ای درخور ذكر است كه در سال ۱۹۹۵ در زمینه سواد اطلاعاتی، با حمایت «شركت ریدرزدایجست»[۸] آغاز شد و تا سال ۲۰۰۰ میلادی ادامه یافت. این پروژه، به كتابداران «وسترن كیپ» كمك كرد تا برنامه‌های سواد اطلاعاتی مبتنی بر برنامه تحصیلی را در مؤسسات دانشگاهی و نیز در مدارس و جوامع شروع كنند.در این برنامه از نیازسنجی و بهترین اقدامات در امر سواد اطلاعاتی استفاده می‌شود. یك دوره آموزشی واحدی با عنوان «مهارت‌ها و ابزارهای اطلاعاتی» در سال ۱۹۹۶ در «دانشگاه كیپ‌تاون»[۹] آغاز گردید و هنوز هم ادامه دارد (Karese, ۲۰۰۰). پروژه «اینفولیت» با مشاركت دانشگاهیان و كاركنان واحدهای اطلاع‌رسانی انجام می شود و سواد اطلاعاتی مناسب با نیازهای فراگیران را ارائه می‌كند. آموزش فراگیران و سواد اطلاعاتی به یكی از حوزه‌های پژوهشی در جامعه كتابداران آفریقای جنوبی بدل گردیده است. اكثر مؤسسه‌های آموزش عالی در فعالیت‌های مرتبط با سواد اطلاعاتی مشاركت دارند و اطلاعات حاصل از یك تحقیق جدید نشان می‌دهد كه اكثر كتابداران دانشگاهی در تلاش‌اند تا آموزش مهارت‌های اطلاعاتی را با برنامه‌های درسی تلفیق كنند. در «دانشگاه آفریقای جنوبی» (یونیسا) و «دانشگاه پره‌توریا» و «ناتال تكنیكون» چندین برنامه مرتبط با سواد اطلاعاتی، به مدت چندین سال ادامه داشته از سال ۱۹۹۷ تاكنون در «دانشگاه آفریقای جنوبی» یك دوره جامع آموزشی در خصوص مهارت‌های اطلاعاتی در امر پژوهش، برای دانشجویان تحصیلات تكمیلی رشته شیمی در محیط آموزش از راه دور برگزار شده و در آن از شیوه‌های كارگاهی مانند آموزش عملی و روش‌های ابتكاری ارزیابی، استفاده شده است. (Dejager & Nassimbeni, ۲۰۰۲)در سال ۲۰۰۱ میلادی یك پیمایش الكترونیكی به منظور سنجش میزان حمایت سازمانی از سواد اطلاعاتی و فعالیت‌های جاری مرتبط با آن به عمل آمد كه ۲۶ مؤسسه دانشگاهی آفریقای جنوبی جامعه این پژوهش را تشكیل می‌دادند.

---