خوانش دراماتیک شاهنامه

لابیرنت, مگس ها, رستم و سهراب, در کار رفتن, دیوبندان و

در زمینه ادبیات نمایشی، امسال نشر قطره دو نمایشنامه از مجموعه «جامانده‌ها» منتشر کرده است: یکی «ببر پشت دروازه» نوشته ژان ژیرودو و ترجمه عبدالله کوثری، و دیگری «لابیرنت» نوشته فرناندو آرابال و ترجمه شیرین حسین‌زاده رهور. دبیر مجموعه جامانده‌ها نغمه ثمینی است و این مجموعه به نمایشنامه‌های مهم تاریخ تئاتر اختصاص دارد که با وجود اهمیتشان هنوز ترجمه نشده‌اند و به قول نغمه ثمینی در مقدمه مجموعه «از سیر ترجمه‌های متون نمایشی جامانده‌اند.» در پایان نمایشنامه لابیرنت گفت‌وگوی مترجم این اثر با فرناندو آرابال هم منتشر شده و همچنین نوشته‌ای از مترجم درباره آرابال و آثار او. بر نمایشنامه ببر پشت دروازه هم لیلا ارجمندی موخره‌ای نوشته است. از جامانده‌ها که بگذریم، «مگس‌ها» و «مرده‌های بی‌کفن و دفن، هر دو از ژان پل سارتر و ترجمه قاسم صنعوی، از دیگر نمایشنامه‌های تازه منتشر شده است. در آغاز هر دو نمایشنامه به جای مقدمه، بخش‌هایی از خاطرات سیمون دوبوار که مربوط به این دو نمایشنامه است، آمده. مگس‌ها و مرده‌های بی‌کفن و دفن را انتشارات کتاب پارسه منتشر کرده است. این دو کتاب ادامه پروژه ترجمه آثار سارتر توسط قاسم صنعوی است. در زمینه نمایشنامه ایرانی هم امسال نشر آگه نمایشنامه‌ای از مصطفی اسلامیه با ‌عنوان رستم و سهراب منتشر کرده است که روایتی دراماتیزه‌شده از داستان مشهور شاهنامه است و مقدمه‌ای مفصل دارد درباره فردوسی و شاهنامه و ضرورت درک این اثر به‌صورت یک کل.

مصطفی اسلامیه در این مقدمه با طرح این ضرورت که شاهنامه را باید به‌صورت یک کل اندیشگی و زیبایی‌شناختی درک کرد، ابیاتی را مثال می‌آورد که با این کل سازگار نیستند و به این ابیات به دیده تردید می‌نگرد و دست آخر می‌گوید: «شاید بخش‌هایی از آنچه گفته شد با نگرش شاهنامه‌پژوهان و شیوه‌های پیراستن آنان سازگار نباشد، اما برای برگردان داستان رستم و سهراب به زبان صحنه و آراستن این داستان به عناصر دراماتیک، که متن اصلی سرشار از آن است، من گزیری نداشتم مگر تکیه بر برداشت خود از آرمان والای فردوسی و روح و اندیشه حاکم بر کل شاهنامه.» اما بین نمایشنامه‌های ایرانی منتشر‌شده در امسال، تنها رستم و سهراب مصطفی اسلامیه نیست که ربط و نسبتی با شاهنامه دارد. محمد چرم‌شیر هم در نمایشنامه «آخرین پر سیمرغ» که از طرف نشر نی و در مجموعه دورتادور دنیا منتشر شده، به سراغ شاهنامه رفته است. آخرین پر سیمرغ، آن‌طور که چرم‌شیر در مقدمه آن نوشته، برای اجرا توسط دیترکومل و گروهش، مارین باد، که آرزوی ساختن نمایشی از روی قصه‌های شاهنامه را داشته‌اند نوشته شده است.

از چرم‌شیر علاوه بر آخرین پر سیمرغ، نمایشنامه «دیوبندان» نیز از طرف نشر نی منتشر شده است که شامل سه نمایشنامه است به نام‌های دیوبندان، زمان سکوت برای زندگان و شرف‌نامه یحیای تیره‌بخت. چرم‌شیر در مقدمه کتاب درباره این سه نمایشنامه می‌نویسد: «نمایشنامه‌های حاضر سعی دارند با استفاده از عناصر فرهنگ ملی- مذهبی ادبیات خودی، به کمک ساختاری دراماتیک، نشانه‌های قومی خویش را بازسازی کنند و از این رهگذر پیوندی میان این نشانه‌ها و جهان پیرامون خویش پدید آورند.» انتشارات جهان کتاب نیز اخیرا نمایشنامه‌ای ترجمه و منتشر کرده است از واسلاو هاول با ‌عنوان «در کار رفتن» که مترجم آن رضا میرچی است. در کار رفتن، چنانکه مترجم در مقدمه ترجمه فارسی نوشته، آخرین نمایشنامه واسلاو هاول است. قهرمان این نمایشنامه، زمامداری است که قرار است از قدرت کنار برود و عرصه را به دیگری که هم‌سنخ او نیست واگذارد. نشر قطره نیز امسال علاوه بر دو کتاب از مجموعه جامانده‌ها که ذکرش رفت، نمایشنامه‌ای از نینا دینترونا و جیاکومو راویچیوی ایتالیایی با عنوان روبینسون و کروزو منتشر کرده است. این نمایشنامه را علیرضا کوشک‌جلالی از آلمانی به فارسی برگردانده است. روبینسون و کروزو نمایشنامه‌ای ضدجنگ و کمیک است.