آیا کامپیوتر برای ایران لازم است

اگر جوامع را به صورت تقریبی به سه طبقه صنعتی نشده, صنعتی و فوق صنعتی تقسیم کنیم, متوجه می شویم که درجه وابستگی این جوامع به سه رکن اساسی مواد, انرژی و اطلاعات متفاوت است

● آیا کامپیوتر برای ایران لازم است؟

سعی در پاسخگوئی به این سؤال در عین حال خوشایند و ناراحت کننده است. خوشایند از این جهت که شاید یک پاسخ صحیح و مستدل بتواند این توهم را که کاربرد کامپیوتر حتماً موجب وابستگی یک جانبه به کشورهای خارجی می‌شود و در عوض مزیت عمده‌ای برای ما ندارد یکبار و برای همیشه از بین ببرد و ناراحت کننده به این خاطر که اصولاً چرا باید چنین سؤالی مطرح شود. کامپیوتر یک وسیله پردازش اطلاعات است و بنابراین درجه اهمیت و نیار به کاربرد آن بستگی تام به میزان اهمیت و حجم اطلاعات دارد. شکی نیست که اهمیت و حجم اطلاعات در یک جامعه، با درجه رشد صنعتی آن رابطه مستقیم دارد.

اگر جوامع را به‌صورت تقریبی به سه طبقه صنعتی نشده، صنعتی و فوق صنعتی تقسیم کنیم، متوجه می‌شویم که درجه وابستگی این جوامع به سه رکن اساسی مواد، انرژی و اطلاعات متفاوت است. در جوامع صنعتی نشده، درجه وابستگی به مواد زیاد است و بنابراین بیشتر نیروی انسانی صرف به دست آوردن آن‌ها می‌شود. در جوامع صنعتی، تأکید اصلی بر روی انرژی و فعالیت عمده افراد از نوع تولیدی است. بالاخره در جوامع فوق صنعتی اطلاعات مهمترین عامل است و بیشتر افراد به ارائه خدمات اشتغال دارند. در تأیید افزایش حجم اطلاعات بر اثر رشد صنعتی یک جامعه، چنین برآورد شده است که افزایش درآمد سرانه از ۲۰ هزار به ۲۰۰ هزار ریال در سال، نیاز اطلاعاتی سالانه هر فرد را از یک میلیون بیت به حدود یکصد میلیون بیت افزایش می‌دهد. این افزایش تصاعدی نیاز اطلاعاتی بر حسب درآمد، یا بهتر بگوییم بر حسب حوزه عمل، حجم کار و بودجه، در مورد مؤسسات، سازمان‌ها و حتی کشورها نیز صدق می‌کند.

پس اگر قبول کنیم که سیر طبیعی جوامع به سوی صنعتی شدن و نهایتاً فوق صنعتی شدن است و اگر بپذیریم که مزایای اقتصادی تولید عمده و اهمیت ایجاد هماهنگی از طریق برنامه‌ریزی متمرکز برای جلوگیری از اتلاف امکانات و اجتناب از بحران‌ها خود‌به‌خود منجر به گسترش مؤسسات و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی می‌شود، ضروری بودن کاربرد کامپیوتر برای آینده کشورمان نتیجه‌ای قطعی خواهد بود. متأسفانه چه این آینده مورد قبول ما باشد و چه به آن با بدبینی بنگریم، اینرسی عظیمی که در جهت پیشرفت صنعتی در دنیای امروز موجود است و نیروهای اقتصادی که بر جوامع حکم‌فرماست خود‌به‌خود ما را به این سمت خواهد برد. اگر به‌عنوان مثال نحوه توسعه شهرها را در کشورهای مختلف مطالعه کنیم، می‌بینیم که این امر به‌ندرت طبق یک نقشه نهایی و ایده‌آل صورت گرفته است. بلکه اغلب، محدودیت‌های فنی و اقتصادی از قبیل هزینه ساختمان، مصالح موجود، شبکه‌های ارتباطی و وسایل حمل و نقل مسیر توسعه را تعیین کرده‌اند.

حتی اگر آینده تصویر شده در فوق را در مورد ایران نسبتاً دور بپنداریم، برنامه‌ریزی سریع و دقیق برای پایه‌گذاری تکنولوژی کامپیوتر از هم‌اکنون لازم است و یکی از دلایل مهم این امر وجود «شکاف انفورماتیک» بین کشورهای پیشرفته و کشور ما است که به‌خاطر طبیعت خاص و سرعت خارق‌العاده پیشرفت تکنولوژی کامپیوتر، روز‌به‌روز بر وسعت آن افزوده می‌شود و ممکن است فشار ناشی از آن در آینده به مراتب خرد کننده‌تر از اثرات امروزی شکاف‌های مشهود، در اقتصاد، تکنولوژی و مدیریت باشد.

با مشخص بودن نیاز به تکنولوژی کامپیوتر، بد نیست کمی هم به دلایل مقاومت ایجاد شده در مقابل آن بپردازیم. تقریباً تمام مثال‌هایی که از عدم موفقیت‌های گذشته در این زمینه ذکر می‌شود به کاربرد غلط کامپیوتر و انواع سوء‌استفاده‌ها مربوطند نه به نقش کامپیوتر. محکوم کردن کامپیوتر بر این اساس درست مانند این‌است که ماشین‌های چاپ مدرن را به‌این خاطر که با دربرداشتن هزینه هنگفت خرید و نگهداری، مطالب مفید زیادی هم در گذشته توسط آن‌ها چاپ نشده است بی‌فایده بدانیم.

با کمال تأسف باید گفت که اکثر نظریاتی که این روز‌ها درباره کامپیوتر و وابستگی‌های ناشی‌از کاربرد آن ابراز می‌شود به شدّت یکطرفه است. شاید اشکال اساسی این باشد که متخصصان کامپیوتر، به مصداق مثال «هیچ بقالی نمی‌گوید ماست من ترش است»، اغلب با دید مثبت به قضیه نگاه می‌کنند و غیر متخصصان نیز یا اطلاع دقیق و کافی از جنبه‌های فنی مسأله ندارند و یا این‌که بیش‌از حد به این ماشین‌های عجیب و مرموز بدبین هستند. بنابراین یکی‌از اولین اقداماتی که باید در این زمینه صورت گیرد، تدوین یک برنامه حساب شده برای پایه‌گذاری صحیح و توسعه گام‌به‌گام تکنولوژی کامپیوتر در ایران توسط عده‌ای از افراد متخصص و در عین حال بی‌غرض و بدون وابستگی است.

ممکن است عدّه‌ای تکنولوژی کامپیوتر را برای ایران امروز بیش‌از حد پیچیده و پر دردسر تصور نمایند. این‌ها معمولاً افرادی هستند که با شنیدن کلمه «کامپیوتر»، اطاقی بزرگ، خنک، تمیز و پر از دستگاه‌های پوشیده از چراغ‌ها و دکمه‌های رنگین را در نظر مجسم می‌کنند. اگر به این افراد گفته شود که نیازهای بسیاری از مؤسسات و سازمان‌های کشور از نظر پردازش اطلاعات توسط یک ریز‌کامپیوتر که در کشوی میز جا می‌گیرد، همراه با یک دستگاه چاپ شبیه ماشین تحریر برآورد می‌شود، موضوع را زیاد جدی نخواهند گرفت. ولی واقعیت این‌است که با پیدایش ریز‌پردازنده‌ها چنین امکاناتی وجود دارد. تکنولوژی مدارهای مجتمع الکترونیکی اکنون از حد ریز‌پردازنده‌ها نیز گذشته است. در‌حالی‌که یک ریز‌پردازنده معمولی از معادل تقریباً ۷۰۰۰ ترانزیستور تشکیل می‌شود، بعضی از سیستم‌های کنترل برای دستگاه‌های نمایش تلویزیونی، ارتباطات و دستگاه‌های جنبی حاوی معادل بیش‌از ۲۰ هزار ترانزیستور بر روی یک مدار مجتمع کوچک هستند. همین نوع پیشرفت‌های فنی بودند که تلفن را از یک دستگاه گران قیمت و تجملی به یک وسیله ضروری تبدیل کردند، به‌طوری‌که امروز کمتر کسی در مفید بودن آن شک می‌کند.

با توجه به وسعت بازار اجزای کامپیوتر در شرق و غرب، کافی‌است دقیقاً بدانیم که چه اجزایی را لازم داریم تا آن‌ها را به‌صورت حاضری از کشورهای فعال در این زمینه تهیه نماییم و یا مطابق میل خود و به مقدار دلخواه برای طرح و تولید سفارش دهیم. این نوع وابستگی یک وابستگی متقابل و سالم بر اساس واقعیت‌های فنی و اقتصادی و مبتنی بر همان منطقی است که اخیراً کشور فرانسه را به تصمیم جنجالی خود دایر بر جمع کردن پاره‌ای از صنایع سنگین و پرداختن به صنایع سبک و خدماتی به جای آن‌ها واداشت.

یکی‌از شرایط بهره‌برداری از امکانات تکنولوژی جدید، به‌وجود آوردن استاندارد لازم برای سیستم‌ها و کاربردهای کامپیوتر است تا بر اساس آن‌ها بتوانیم هم از مزایای تولید عمده استفاده کنیم و هم با ایجاد تنوع در منابع تأمین اجزای مورد نیاز خطر وابستگی‌های یکطرفه را از بین ببریم.

بایک مطالعه اجمالی از روند تکاملی تکنولوژی کامپیوتر بر اساس نظرات متخصصان به این نتیجه می‌رسیم که به زودی در تمام جوامع، اعم از پیشرفته یا در حال توسعه، تجسم مؤسسات و سازمان‌ها بدون کامپیوتر به همان اندازه مسخره خواهد بود که تجسم مدیران و بازرگانان بدون تلفن یا حسابداران و مهندسان بدون ماشین حساب.

البته همواره این خطر وجود دارد که مانند نظر کمیته‌ای که در سال ۱۸۷۸ میلادی توسط دولت انگلستان تشکیل شد و اختراع لامپ برق توسط ادیسون را مردود و «غیر قابل توجه» خواند، قضاوت این متخصصان حاوی اشتباهاتی نیز باشد. بنابراین باید در این راه با دقت قدم برداشت و هر نوع تعهد و درگیری با پروژه‌های بزرگ و برنامه‌های وسیع را پس از مطالعه کافی و در قالب یک طرح جامع برای پایه‌گذاری و توسعه تکنولوژی انفورماتیک عملی نمود.

نقش متخصصان انفورماتیک در این راه بسیار عظیم و حساس است، چون شکست مجدد در این زمینه، استقرار تکنولوژی کامپیوتر در ایران را به‌صورت غیر قابل جبرانی به تعویق خواهد انداخت.