چه کسانی بر حافظ، شرح نوشته‌اند؟!

بر حافظ شرح‌های فراوانی نوشته شده است. اتفاقا جالب است شرح‌هایی که در خارج از کشور نوشته شده بسیار بیشتر از شرح‌هایی است که در داخل ایران نوشته شده است. یکی از قدیمی‌ترین شرح‌ها …

بر حافظ شرح‌های فراوانی نوشته شده است. اتفاقا جالب است شرح‌هایی که در خارج از کشور نوشته شده بسیار بیشتر از شرح‌هایی است که در داخل ایران نوشته شده است. یکی از قدیمی‌ترین شرح‌ها بر دیوان حافظ را سودی بوسنوی نوشته که اهل کشور بوسنی است و خانم عصمت ستارزاده آن را به فارسی ترجمه کرده است.

شرح‌های زیادی بر حافظ در ترکیه و بالکان نوشته شده است. در شبه قاره نیز همین‌طور. در جهان عرب در مصر و عراق شرح‌های زیادی برای حافظ نوشته‌اند. در اروپا نیز شرح‌هایی نوشته شده که می‌توان از جمله آنها به شرح آنه‌ماری شیمل اشاره کرد. در شهرهای بسیاری از ایران هم شرح‌های زیادی نوشته شده است. تازه‌ترین شرحی که بر غزلیات حافظ نوشته شده است، «حافظ‌نامه» بهاءالدین خرمشاهی است که دو جلد است و البته شرح همه غزلیات حافظ نیست. شرح دیگری که بتازگی منتشر شده، شرح سعید حمیدیان است که یک جلدش منتشر شده و شش جلد دیگرش در آینده منتشر خواهد شد. این شرح هم شرح بسیار خوبی است.

درباره مستند بودن شرح‌های حافظ ما نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم کدام شرح مستندتر است، چراکه شرح‌نویسی بر دیوان شعرا، امری ذوقی است و هرکس بنا به ذوق و طبع خودش از شعر برداشت‌هایی دارد بخصوص درباره اشعار حافظ که با برداشت‌های مختلفی می‌توان آن را تفسیر کرد. علت این‌که مردم فال حافظ می‌گیرند هم همین است. چون هر کس بنا به خواست خودش می‌تواند معنایی از حافظ برداشت کند.

با این حال شرح‌های خوبی برای حافظ نوشته شده است. جز دو شرحی که اخیرا از خرمشاهی و حمیدیان منتشر کرده‌اند، شرح مرحوم عباس زریاب‌خویی و دکتر منوچهر مرتضوی هم شرح‌های خوبی بر دیوان حافظ هستند.

شعر حافظ مثل شعر مولانا به بسیاری از موضوعات اشاره دارد و به همین دلیل کشف معنای آن کار دشواری است. بسیاری از شرح‌ها بنا به برداشت مطلوب شارح، ممکن است معنای واقعی ابیات حافظ را دچار تحریف کند، اما چون هر چه به جلوتر می‌آیند شرح‌ها حالت علمی‌تر پیدا می‌کند، همین شرح‌های جدید و افزایش تعداد آنها خطاهای شرح‌های قبلی را رفع می‌کند. این را هم باید در نظر گرفت که حافظ شاعر کلمه‌بازی است و در اشعارش با کلمات زیاد بازی می‌کند. به همین دلیل ممکن است همه کس نتواند معنای واقعی ابیات او را پیدا کند. به همین دلیل شارح باید تبحر خاصی در استخراج معنای واقعی شعر حافظ داشته باشد.

حسن انوشه

پژوهشگر ادبیات و رئیس دایره‌المعارف زبان فارسی