یک کازابلانکایی در حومه پاریس

«زم» فیلمسازی است که فعالانه در مسائل سیاسی و اجتماعی شرکت دارد

رشدی زم، بازیگر و فیلمساز مراکشی‌تبار فرانسوی در کارنامه‌اش تعداد زیادی فیلم جنجالی و پرسروصدا دارد بعضی از آنها با مراجع قانونی فرانسه مشکلاتی داشته‌اند. او یک کازابلانکایی است که در حومه شهر پاریس پرورش یافته و بزرگ شده است. اما با وجود زندگی در یک کشور پیشرفته اروپایی، هنوز ریشه‌های سنتی مهاجرگونه خویش را حفظ کرده است. سیاست‌های جاری در فرانسه و انتخابات آن همیشه تاثیر مستقیم و زیادی روی زندگی اقلیت‌های مهاجر در این کشور داشته است. دیدگاه‌های نژادپرستانه احزاب دست راستی در صورت پیروزی در انتخابات به معنی سخت‌تر شدن زندگی این اقلیت‌هاست و کاملا مشخص است که تاثیر مستقیمی هم بر کار و فعالیت هنرمندان عرب‌تبار و غیرفرانسوی در داخل کشور می‌گذارد.

«رشدی زم» ۴۷ ساله یکی از هنرمندانی است که فعالانه در مسائل سیاسی و اجتماعی شرکت دارد. او یکی از کسانی است که سال قبل انتخابات ریاست جمهوری کشور را به دلیل فقدان نماینده‌ای که دیدگاه‌های اقلیت‌های قومی را نمایندگی کند، تحریم کرد. در همان زمان او گفت: نامزدهای پست ریاست جمهوری هیچ سابقه تاریخی ندارند و چیز زیادی درباره نوادگان تاریخی خود نمی‌دانند.

یکی از دلایلی که باعث شده تا زم وارد فعالیت‌های فیلمسازی شود، همین عدم درک تاریخی سیاستمداران فرانسوی است. این مهاجر مراکشی‌تبار فیلم می‌سازد تا تعهد سیاسی خود را نسبت به آن چه در سطح عمومی در فرانسه اتفاق می‌افتد، نشان دهد. زم سال قبل یکی از موفق‌ترین فیلم‌های سینمایی خود «عمر قاتل من است» را کارگردانی کرد، این فیلم به صورت همزمان منتقدان سینمایی و طرفداران کارهایش را شگفت‌زده کرد. موفقیت مالی و استقبال از فیلم به قدری زیاد بود که مسوولان مراکشی تصمیم گرفتند آن را به عنوان نماینده رسمی خود در رشته بهترین فیلم خارجی به آکادمی اسکار معرفی کنند. واقعیت این است که در کنار فیلم‌های مستند و کوتاهی که رشدی زم ساخته، «عمر قاتل من است» دومین ساخته بلند سینمایی اوست. قصه فیلم، یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین پرونده‌های جنایی تاریخ فرانسه (که معمولا با پرونده درایفوس مقایسه می‌شود) را دوباره‌سازی و بازگویی می‌کند.

این قصه تماشاچی خود را با پرونده عمر رداد آشنا می‌کند، مردی که همزمان هم بی‌گناه است و هم گناهکار! به همین دلیل کارگردان می‌خواهد فیلم به واقعیت‌ها وفادار بماند و از آنها فاصله نگیرد. «هدف من دفاع از یک متهم نبود.» این نکته‌ای است که زم روی آن تاکید می‌کند و با این حال، تماشاگران فیلم حس همذات‌پنداری و همراهی با کاراکتر عمر رداد می‌کنند. در سال ۱۹۹۱، باغبانی مراکشی به اتهام قتل زنی فرانسوی به نام گیلیان مارشال دستگیر شد. ماموران پلیس به واسطه مدارک غیرمعتبری که در کنار جسد زن پیدا کردند، به وی اتهام قتل را زدند. در کنار جسد مارشال نامه‌ای خون‌آلود از وی پیدا کردند که روی آن نوشته شده بود: «عمر مرا کشت»... . در سال ۱۹۹۴، عمر به ۱۸ سال زندان محکوم شد و سال ۱۹۹۸ با عذرخواهی رسمی مسوولان دولتی (مبنی بر بی‌گناه بودن وی) از زندان آزاد شد.

عمر رداد واقعی در دقایق پایانی فیلم روی پرده ظاهر می‌شود. تماشاگران مردی تهی شده و ناامید را می‌بینند که هنوز تلاش دارد اتهام‌زنندگان خود را نسبت به بی‌گناهی‌اش مجاب کند. به گفته زم: «فیلم آنچه را اتفاق افتاد نشان می‌دهد و بیشتر از آن که پاسخی به تماشاچی خود بدهد، سوالاتی را درباره آنچه ۲۰ سال قبل رخ داد، مطرح می‌کند.»

منتقدان سینمایی هم روی همین نکته دست می‌گذارند و عقیده دارند پرسش‌های مختلف و متفاوت در بخش عمده‌ای از این فیلم حضور دارند و مطرح می‌شوند. زم، متخصص طرح سوالات مختلف است و تقریبا تلاش هم نمی‌کند که به آنها پاسخی بدهد. او این تلاش را مربوط به میل شخصی‌اش در باب مکاشفه در تجربیات نسل قبل از خویش می‌داند. نسل قبلی او با فاشیسم و سلطه‌گری استعماری مبارزه کرد و هنوز بسیاری از پرسش‌های آن نسل تا به امروز بی‌پاسخ مانده است. زم که سال ۲۰۰۶ جایزه بهترین بازیگر مرد جشنواره بین‌المللی فیلم کن را گرفت، بر این باور است که کاراکترهای فیلم‌هایش حامل یک پیام هستند که دوست دارند آن را به تماشاگران منتقل کنند و در عین حال فیلم‌هایش تلاش دارد بینندگانش را سرگرم کند.

رشدی زم تا به حال در بیش از ۴۰ فیلم سینمایی بازی کرده و تجربه خوبی در رابطه با ژانرهای مختلف (کمدی، درام، تاریخی و سیاسی) پیدا کرده است. او می‌گوید قصد دارد این تجربیات را در خدمت فیلم‌هایی قرار دهد که می‌سازد. زم فعلا خیال قرار گرفتن در پشت دوربین فیلمبرداری و کارگردانی یک فیلم جدید را ندارد و این روزها به دنبال یک فیلمنامه خوب است.

مهبد آستانی