سیاست خارجی ایران و شرایط امنیتی جدید در خاورمیانه

ماهیت پرتحول و رقابتی مسائل خاورمیانه به نحوی است که همه کنشگران اصلی منطقه سعی دارند در شکل گیری نظم منطقه ای بر اساس منافع و امنیت ملی خود بیشترین سهم را داشته باشند و طبیعتا ایران هم در نقش یکی از همین کنشگران, از این قاعده مستثنا نبوده و نگرانی های مشروع امنیتی خود را دارد

ماهیت پرتحول و رقابتی مسائل خاورمیانه به نحوی است که همه کنشگران اصلی منطقه سعی دارند در شکل گیری نظم منطقه ای بر اساس منافع و امنیت ملی خود بیشترین سهم را داشته باشند و طبیعتا ایران هم در نقش یکی از همین کنشگران، از این قاعده مستثنا نبوده و نگرانی های مشروع امنیتی خود را دارد. تهدیدات اخیر دولت جدید ایالات متحده که همسو با سیاست های برخی همسایگان منطقه ای ایران است، بی تردید در صورت استمرار، فضای منطقه ای جدیدی را خلق می کند و این شرایط نیازمند تبیین زوایای مهمی از سیاست خارجی ایران جهت درک و برداشت درست همسایگان منطقه ای و دولت جدید آمریکاست. واقعیت های ایران از زوایای مختلف به نحوی است که آن را به مسائل جهان عرب و خاورمیانه در مفهوم وسیع آن متصل می کند. این مسائل فرصت ها و تهدیدهای زیادی را وارد حوزه سیاست خارجی ایران می کند که با بروز تحولات سیاسی جدید به ویژه در یک دهه گذشته، سطحی از حضور فعال ایران در منطقه و مشارکت در روند تثبیت نقش ها و نظم های جدید را اجتناب ناپذیر کرده است. تعبیری که برخی همسایگان منطقه ای ما از این حضور فعال داشته و بر آن اصرار دارند، تلاش عامدانه ایران در تهدید امنیت منطقه و به تبع آن، تهدید امنیتی آنهاست. این تعبیر که بر مفروضات غلط استوار است، در چند سال گذشته و در میانه تحولات خاورمیانه و هم زمان با مذاکرات هسته ای و امضای برجام، مانع اصلی تلاش های ایران برای گسترش همکاری و ایجاد یک نظام سیاسی امنیتی با مشارکت کشورهای منطقه بوده و به محرک اصلی برای بازدارندگی از نقش و نفوذ ایران تبدیل شده است. آنچه هم در روزهای گذشته بر این فضای منفی افزوده، نوع سیاست های اعلامی و تهدیدهای آگاهانه ایالات متحده است.در این شرایط، معمای امنیتی جدیدی برای ایران در منطقه شکل می گیرد که بیش از هر چیز نتیجه راهبردها و اهداف آمریکایی در منطقه و همسویی سیاست های برخی همسایگان منطقه ای با آن است.

این سیاست ها، ایران را در شرایط امنیتی جدیدی قرار می دهد و از آنجا که درگیری و نزاع، مؤلفه هایی جدایی ناپذیر از ماهیت سیاست بین الملل است، احتمال ایجاد فضای درگیری را ممکن می کند. اما طبیعتا وجود اختلافات و تضاد منافع لزوما به درگیری میان دولت ها منتهی نمی شود و همکاری ها همواره می تواند راه حلی عملی و درخورتوجه برای حل درگیری بین دولت ها به شمار آید. در این شرایط، درک مفاهیمی از سیاست خارجی ایران و موقعیت این کشور در منطقه، برای همسایگان و دیگر بازیگران فرامنطقه ای ضروری است. موقعیت ژئوپلیتیک ایران، منابع قدرت و ویژگی های خاص آن به نحوی است که همواره آن را نیازمند سطحی از حضور در مسائل منطقه ای می کند و هم زمان، محیط بی ثبات و ناامن خاورمیانه هم ایجاد سازه ها و چارچوب های همکاری مشترک را برای کاستن از التهاب ها ضروری می کند. بر این اساس، ایران کنشگری مهم و بخشی حذف ناشدنی از مفاصل پیوند امنیتی در منطقه به شمار می رود. این کنشگر در این فضای امنیتی متکی بر بازی در قالب حاصل جمع غیر صفر یا برد- برد با دیگر کنشگران منطقه ای است؛ به این معنا که اصولا نه ایران به دنبال حفظ امنیت به بهای کاهش امنیت دیگر کشورهای منطقه است و نه تضمین امنیت برای همسایگان منطقه ای می تواند به بهای ایجاد ناامنی برای ایران تصور شود. در این مفهوم، هزینه های همراهی با ایالات متحده در شرایط احتمال هر نوع تهدید امنیتی، به معنای بروز گسترده ناامنی در سراسر منطقه است چراکه ایران امنیت منطقه را نه فقط به امنیت خود، که به امنیت همه کشورهای منطقه پیوسته می بیند. این درک برای کنشگران دیگر ضروری است که آنچه حضور ایران در عراق و سوریه را رقم زده و بالطبع به افزایش نقش آن در منطقه منجر شده، تلاش برای افزایش امنیت ملی خود در شرایط گسترش دامنه تروریسم تکفیری و پیشگیری از گسترش تهدیدات امنیتی در آینده برای تمام منطقه است که البته این حضور می تواند بالابرنده قدرت چانه زنی ایران در شکل گیری نظم جدید در خاورمیانه نیز باشد. حرکت در این مسیر هم برخلاف تصور همسایگان، بیش از آنکه بر پایه ایدئولوژیک استوار باشد، بر پایه عمل گرایی و اقدام راهبردی است اما به هر حال این تلاش ها از سوی آنان به خطرات امنیتی ایران و نفوذ در کشورهای منطقه تعبیر می شود. با نگاهی راهبردی، مؤلفه تهدید همواره عنصری وحدت بخش میان سیاست های مخالفان جمهوری اسلامی بوده و همسویی سیاست های برخی همسایگان با آن و اصرار برخی دولت ها بر برداشت های غیرواقعی از رفتار ایران، حصول به امنیت در خاورمیانه را که با تلاش جمعی دور از دسترس هم نیست، تصورنشدنی می کند. موازنه تهدید، واکنشی است که ای بسا ایران در صورت استمرار چنین فضایی آن را دنبال کند اما بهترین واکنش ایران به استمرار این سیاست ها، افزایش حضور مؤثر در مسائل سیاسی ـ امنیتی منطقه به ویژه همکاری در صحنه سیاسی سوریه و اتخاذ سیاست دفاع فعال و هم زمان همکاری جویانه و سازنده است؛ چراکه هنوز هم حوزه هایی از منافع مشترک در منطقه وجود دارد.