ابعاد تربیتی قلب

سنین جوانی زمان مناسبی برای موعظه است؛ چون دل جوان مثل زمین بکر و کاشته نشده‌ای است که هنوز بذری در آن نپاشیده‌اند و آمادگی کِشتن را دارد. زمینی که آماده کشت باشد، هر بذری که …

سنین جوانی زمان مناسبی برای موعظه است؛ چون دل جوان مثل زمین بکر و کاشته نشده‌ای است که هنوز بذری در آن نپاشیده‌اند و آمادگی کِشتن را دارد. زمینی که آماده کشت باشد، هر بذری که در آن بپاشند، سبز می‌شود و رشد می‌کند. اما اگر علف‌های هرزه در آن روییده باشد و یا قبلاً بذر دیگری در آن کاشته باشند، کشت بذر جدید در آن بسیار دشوار است و هرگز مثل حالت قبل سریع و کم زحمت رشد و نمو نمی‌کند. قلب جوان نیز چنین حالتی دارد و صاف و پاک است و افکار و عقاید نادرست در آن رسوخ نکرده است. ملکات نفسانی مذمومه هنوز در قلب جوان جوانه نزده و یا اگر هم آلودگی دارد خیلی سطحی است و زود می‌آید و زود هم برطرف می‌شود؛ یعنی گناه و افکار غلط ملکه او نشده و در نفس وی رسوخ و ثبات پیدا نکرده است.

لذا قلب او برای تعلیم و تربیت آماده است و هز بذر علمی و تربیتی که در آن کاشته شود با کمترین زحمت و در کوتاه‌ترین زمان ممکن به شکلی مطلوب رشد می‌کند. اما وقتی انسان پا به سن گذاشت، چون حالات نفسانی در او ملکه شده و ثبات پیدا نموده و در جان و نفس او راسخ شده است، ایجاد تغییر در آن خیلی مشکل می‌شود. مثل زمینی که علف‌های هرزه در آن روییده و بذرهای مختلفی در آن کاشته‌اند و از انواع علفهای هرزه و نباتات و گیاهان پر شده است. وقتی در آن زمین بذر گل بکارند، زود رشد نمی‌کند و چه بسا بقایای علفها و نباتات قبلی مانع رشد مطلوب آن می‌شوند. از همین رو حضرت علی علیه السلام می‌فرمایند: «انما قلب الحدث کالارض الخالیه ما القی فیها من شیء الا قبلته»؛ چون دل جوان از هر آلودگی پاک و خالی است و به زمین آماده‌ای می‌ماند که هنوز چیزی در آن کاشته نشده است و هر بذری که در آن بپاشند، می‌پذیرد و هر نهالی که در آن غرس کند چند روزه می‌بالد و رشد می‌کند، پس به فرمایش امیرالمؤمنین: «فبادر بالادب قبل ان یقسو قلبک و یشتغل لبّک؛ قبل از آنکه قلب تو سخت و عقلت به امور دیگر مشغول گردد، به تربیت خود اقدام کن»، گویا تعبیر «قبل ان یقسو قلبک» به جنبه عملی قلب نظر دارد و عبارت «یشتغل لبّک» به جنبه علمی آن اشاره دارد. لذا می‌توان گفت دل جوان از دو جهت آماده تعلیم و تربیت است.

وقتی دل انسان به افکار پراکنده و مختلف و مطالب متناقض و گاه آلوده و باطل مشغول شد، در واقع از جنبه نظری دچار انحراف شده است و اندک اندک استقامت خود را از دست می‌دهد، به گونه‌ای که حتی در مطالب بسیار روشن و واضح نیز تردید روا می‌دارد. واضح است که اگر قلب انسان از نظر علمی دچار اعوجاج شود، به هر چیزی با شک و تردید نگاه می‌کند. به علاوه وقتی مفاهیم مختلف و مطالب پراکنده ذهن او را پر کرد، دیگر مفهوم جدید و حق را به آسانی نمی‌پذیرد و گاه امتناع می‌ورزد. در مقابل وقتی ظرف ذهن خالی باشد هر چه در آن بریزند جای می‌دهد و می‌پذیرد. مشکل اساسی اینجاست که وقتی سن آدمی بالا رفت، ذهنش از مفاهیم و افکار مختلف و احیاناً متناقض پر می‌شود و دیگر آمادگی پذیرش مطلب حق و جدید را ندارد. ‏

توصیف جنبه عملی دل نیز به همین ترتیب است که وقتی دل به اخلاق ناپسند و زشت آلوده شد، قساوت پیدا می‌کند و دیگر موعظه در آن اثر نمی‌کند و تربیت نمودن آن مشکل می‌شود. مادامی که آلودگی های اخلاقی در دل رسوخ نکرده و وارد قلب او نشده، صاف و شفاف است و تربیت آن خیلی راحت است، اما وقتی به گناهان و معاصی آلوده شد و صفات مذموم در آن رسوخ کرد، تمیز نمودن آن مشکل می‌شود و به راحتی نمی‌توان آن را تربیت نمود و به آداب سالم و صحیح آراست و چه بسا تمیز‌نمودن آن و زدودن خصال ناپسند غیرممکن می‌شود.

پس این نکته بسیار مهم و در خور تامل را نباید فراموش نمود که اگر دل به افکار غلط و یا اخلاق و اعمال نکوهیده آلوده شد، اول باید با زحمت فراوان آن آلودگی‌ها را زدود و بیرون ریخت و دل را تمیز نمود تا برای دریافت معارف صحیح و حق و صفات پسندیده آمادگی پیدا کند و آنها را پذیرا شود. دل و قلب آلوده به معاصی و رذایل اخلاقی و انحرافات فکری، همچون ظرف آلوده، هرگز قابلیت پذیرش معرفت حق و آداب پسندیده را ندارد. ‏

جواد پوریا