بازتوانی قلبی و ریوی یعنی چه

پرسشی از دکتر بهروز عطارباشی مقدم متخصص بازتوانی قلبی ریوی

وقتی فردی را بیمار قلبی می‌نامیم، هر چقدر هم کم‌سن و سال باشد، حس عجیبی از سنگینی این نام پیدا می‌کند، حسی که به او می‌گوید دیگر با جوانی و شادابی و زندگی پرتحرک خداحافظی کن. گفت‌و‌گویی خاموش با اعضای مختلف بدن مدام به او یادآوری می‌کند که مجبور است از فعالیت‌هایش بکاهد...

دستورها مدام از مغز صادر می‌شوند: «آهسته‌تر راه برو، آهسته‌تر بنشین و طوری زندگی کن که هیچ بار اضافی‌ای به قلبت وارد نشود و...» اما آیا مگر می‌شود با این طرز فکر زندگی کرد؟ مگر نه اینکه زندگی یعنی تحرک، جنب‌و‌جوش، ورزش و شادی؟از سوی دیگر واقعیت‌هایی هم وجود دارد که به ما می‌گوید سن بروز سکته‌های قلبی پایین آمده و چنین طرز فکری می‌تواند جامعه جوان ما را با از کارافتادگی زودرس مواجه کند و موجی از افسردگی و یأس را در میان آنها به وجود آورد. این بیماران با اینکه سن و سالی هم ندارند و اغلب وضعیت ظاهری و فیزیکی‌شان نسبتا خوب است، از فعالیت‌های روزمره، خانوادگی، اجتماعی و حتی زناشویی خود می‌کاهند و این نگرانی از آینده کاملا در روحیه‌شان دیده می‌شود. راه‌حل چیست؟ آیا حالا که دچار بیماری قلبی شده‌اند، باید با زندگی قبلی خود خداحافظی کنند؟ این موضوع را با دکتر بهروز عطارباشی‌مقدم، متخصص فیزیوتراپی و بازتوانی قلبی-ریوی و عضو هیات علمی دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی تهران در میان گذاشته‌ایم. خواندن این گفت‌وگو را به همه بیماران قلبی توصیه می‌کنیم.

▪ آقای دکتر! واقعا راهی برای اینکه فرد مبتلا به بیماری قلبی زندگی عادی و پرتحرکی داشته باشد، وجود دارد؟

بیشتر بیماران قلبی، چه جراحی انجام داده باشند چه نه، به دلیل ابتلا به بیماری و نداشتن تصویر درست ذهنی از زندگی با آن یا انجام عمل جراحی و نگرانی در مورد این مساله، روحیه خود را می‌بازند. برای اینکه وضعیت روانی و جسمی آنها بهتر شود، لازم است زیر نظر گروهی از متخصصان یاد بگیرند چطور به این زندگی جدید عادت کنند یا بهتر بگوییم روش زندگی خود را تغییر بدهند تا بتوانند از مواهب خدادادی زندگی استفاده کنند. از آنجا که مراجعه همزمان به متخصص‌های مختلف و قرار گرفتن تحت‌نظر گروهی از آنها آسان نیست، این بیماران می‌توانند با مراجعه به مراکز فیزیوتراپی و بازتوانی قلبی-ریوی از این امکان ویژه بهره‌مند شوند و زیر نظر متخصصان قلب، فیزیوتراپیست قلبی‌-ریوی، تغذیه و روان‌شناس تحت درمان قرار بگیرند. به این ترتیب که بعد از ترخیص از بیمارستان (پس از جراحی یا بهبود نسبی بیماری قلبی مانند آنژین صدری و سکته قلبی)، چند هفته‌ای را بنا به دستور پزشک در منزل استراحت و بعد به مرکز بازتوانی مراجعه می‌کنند تا نسخه ورزشی مناسب شرایط بدنی و قلب آنها تهیه شود و با توجه به توان فیزیکی‌شان ورزش‌هایی که مناسب شرایط آنهاست (ایروبیک یا هوازی، ورزش‌های با وزنه و تقویتی یا ترکیبی از این دو) تحت تدابیر خاص شروع می‌شود و ادامه می‌یابد. البته بعد از آنکه احتمال خطر حمله قلبی هنگام ورزش یا در اصطلاح ریسک بیماری بررسی و معین شد.

▪ این برنامه درمانی مخصوص (بازتوانی قلب)، چقدر موثر است؟

ما براساس پرسشنامه‌هایی که برای سنجش کیفیت زندگی بیماران قلبی طراحی شده‌اند، در چند مرحله (قبل از درمان، بعد از آن و مدتی بعد از اتمام دوره درمان) سطح زندگی بیمار را بررسی می‌کنیم. کیفیت عمومی زندگی‌اش (شرایط فیزیکی، روانی، میزان درد و افسردگی و...) را می‌سنجیم و تاثیر درمان را مقایسه می‌کنیم. در بررسی پرسشنامه‌ها تا ۳ ماه بعد از اتمام دوره درمان هم در زمینه فیزیکی و سایکولوژیکی (روانی) سطح کیفی سنجیده می‌شود و در بیشتر موارد بهبود چشمگیر داریم.

براساس راهنماهای درمانی موجود در دنیا، به جرأت می‌توان گفت درمان‌های دارویی برای بیماران قلبی بدون در نظر گرفتن درمان‌های فیزیوتراپی و بازتوانی قلبی، درمانی ناقص خواهد بود و نمی‌تواند درمانی کامل باشد. به همین دلیل به فیزیوتراپی و بازتوانی قلبی‌-ریوی لقب «پیشگیری ثانویه» داده‌اند و در همه جای دنیا استقبال زیادی از آن می‌شود. این مرحله تکمیلی درمان‌های قلبی را متخصصان قلب و جراحان قلب در همه جای دنیا از جمله ایران توصیه می‌کنند.

▪ آیا این پیشگیری واقعی است؟

بله. درواقع می‌توان به جرأت گفت اگر برای شما تشخیص بیماری قلبی گذاشته شده ولی پزشک متخصص فعلا نیاز به مداخله درمانی جدی مانند آنژیوپلاستی و... نمی‌بیند، می‌توانید با شروع پروتکل‌های درمانی بازتوانی قلبی، سلامت را به قلب خود بازگردانید چون با این شیوه درمانی عروق کرونری می‌توانند از مرز بیماری خارج شوند. کسی که سکته قلبی کرده، جراحی بای‌پس قلب داشته و حتی بیمارانی که پیس‌میکر گذاشته‌اند، می‌توانند از مزایای بی‌شمار این رویکرد درمانی بهره بگیرند و از بروز مشکلات جدی‌تر قلبی پیشگیری کنند. متخصصان قلب به‌‌خصوص آنهایی که با علم روز دنیا پیش می‌روند، حتما این نکته را می‌دانند. حتی ما متخصصانی داریم که با توجه به راهنما‌های درمانی جدید بیماران مبتلا به نارسایی قلبی را برای درمان به بخش‌های فیزیوتراپی و بازتوانی قلبی ارجاع می‌دهند. مبتلایان به نارسایی قلبی، باید بیش از ۲۴ جلسه دوره درمانی داشته باشند به نحوی که ورزش‌های کوتاه‌مدت با شدت کم و با فاصله استراحت بیشتر با توجه به شرایط بیمار مورداستفاده قرار می‌گیرد و به این وسیله سعی می‌کنیم از بدتر شدن اوضاع قلب پیشگیری کنیم.

▪ موارد منع برای بازتوانی قلبی داریم؟

فقط چند مورد از بیماری‌های قلبی داریم که بازتوانی قلبی در آنها ممنوعیت دارد و پزشکان از آن مطلع‌ هستند.

▪ بیشتر بیماران و خانواده‌‌هایشان می‌ترسند مبادا مشکلی پیش بیاید. آیا شما با مواردی برخورد داشته‌‌اید که خطری بروز کرده باشد؟

نه، چون قبل از شروع هر برنامه ورزشی و فیزیوتراپی، همه جوانب سنجیده می‌شود. این ترس کاملا طبیعی است و زمان می‌برد تا برطرف شود. بیماران جوانی داشتیم که با وجود داشتن فیزیک بدنی مناسب جرأت استفاده از بدنشان را نداشتند و پس از جراحی قلب، خانه‌نشین شده بودند اما با شروع دوره درمانی، چنین جسارتی پیدا کردند. البته این خصلت در تمام کسانی که تشخیص بیماری قلبی برایشان است، دیده می‌شود که ناشی از افت ناگهانی اعتمادبه‌نفس است. این بیماران به دلیل ترس از بروز خطر حین فعالیت، نمی‌توانند به زندگی عادی خود ادامه دهند. یکی از مهم‌ترین هدف‌های توانبخشی قلبی این است که اعتماد‌به‌نفس افراد به حالت قبل برگردد. افزایش سطح کیفی زندگی بیمار قلبی در همه زمینه‌ها، افزایش روحیه و شادابی، افزایش قدرت عضلانی فرد و اصلاح عادت‌های غلط زندگی نیز در اغلب بیماران پس از پایان دوره به وضوح دیده می‌شود.

▪ بیشتر توضیح می دهید؟

ببینید. در تست سنجش قدرت بدنی که روزهای اول برای تنظیم نسخه ورزشی از بیمار گرفته می‌شود، قدرت عضلات در مقایسه با زمان اتمام دوره، بهبود چشمگیری پیدا می‌کند؛ یک بیمار ۵۵ ساله که با عضله صاف‌کننده زانو در اولین روز قادر بود حدود ۲۶ کیلوگرم وزنه بزند، در تست پایان دوره درمانی به‌راحتی می‌توانست

۴۵ کیلوگرم وزنه بزند. حتی در تست پیگیری که ۳ ماه بعد انجام شد، کاهش قدرت مشاهده نشد و توانست تقریبا ۴۴ تا ۴۵ کیلوگرم وزنه بزند. این موضوع را به‌عنوان‌ مثال برای بیماران جوانی مطرح کردم که از خودشان ناامید شده‌اند و گمان می‌کنند بعد از جراحی قلب دیگر نمی‌توانند طعم زندگی واقعی را بچشند. بیماران میانسالی که با برنامه ورزشی و تغذیه‌ای مناسب در سلامت کامل زندگی می‌کنند و هیچ مشکل قلبی‌ای ندارند زیاد هستند. اگر همه بیماران قلبی ما هم مانند دیگر بیماران قلبی‌ در کشورهای دیگر، از مواهب بازتوانی قلبی بهره بگیرند، بهتر می‌توانند زندگی عادی خود را از سر بگیرند.

▪ تعداد این مراکز در ایران به اندازه کافی است؟ و آیا بیمه هم می‌پذیرند؟

در تهران (تا آنجا که اطلاع دارم) مرکز قلب تهران و بیمارستان قلب شهید رجایی مرکز بازتوانی دارند و در بیمارستان امام‌خمینی‌(ره) هم این مرکز وجود داشت که متاسفانه به دلایلی که برای ما هم نامعلوم است، تعطیل شده است و بیماران قلبی از این امکان محروم شده‌اند. باید از مسوولان قبلی این بیمارستان بپرسید به چه دلیل بخشی را که با تمام توان خود سعی در کمک به بیماران داشته و بیماران از آن راضی بوده‌اند، تعطیل و به کاربری دیگری تبدیل کرده‌اند. البته در چند بیمارستان خصوصی هم این بخش وجود دارد. در کرمان، مشهد، کرمانشاه و یزد هم این مراکز فعال هستند. در گرگان و قم هم قرار است چنین مراکزی شروع به کار کنند و بیماران قلبی را بازتوانی کنند. به نظرم هنوز شرکت‌های بیمه به اهمیت این چرخه مهم درمانی پی نبرده‌اند. اطمینان دارم که اگر شرکت‌های بیمه نقش موثر و پررنگ فیزیوتراپی و بازتوانی قلبی را درک کنند و به پیشگیری موثر آن پی ببرند، از اینکه برای بازتوانی مبالغ کمتر از یک میلیون تومان هزینه کنند، استقبال می‌کنند. این خیلی بهتر از صرف مبالغ هنگفت برای انجام عمل جراحی است.

الهه رضاییان