هیپنوتیزم شاخ و دم ندارد

دکتر حسین ابراهیمی مقدم روانشناس,به زبانی ساده می گوید هیپنوتیزم یعنی چه

اصطلاح هیپنوتیزم از هیپنوز، خدای خواب یونان، گرفته شده است؛ چون بین هیپنوتیزم و خواب، شباهت‌هایی وجود دارد. افراد در هر دو حالت، چشمان خود را می‌بندند و ابتکار عمل را از دست می‌دهند. هیپنوتیزم‌شده‌ها مانند افرادی که خواب می‌بینند، اطلاعات متضاد را بدون اعتراض قبول می‌کنند. با این حال، افراد هیپنوتیزم‌شده می‌توانند راه بروند و به محرک‌ها پاسخ بدهند. در گفتگو با دکتر حسین ابراهیمی‌مقدم، روان‌شناس و مدرس دانشگاه، کوشیده‌ایم درباره هیپنوتیزم اطلاعات بیشتری کسب کنیم...

▪ آقای دکتر! چرا بحث هیپنوتیزم همیشه جالب به نظر می‌رسد؟

ـ خب، مثلا در نظر بگیرید که یک هیپنوتیزم‌کننده به شما بگوید که شما ۴ ساله هستید و ناگهان شما مثل یک بچه ۴ ساله رفتار کنید! اگر فرد هیپنوتیزم‌کننده به شما بگوید که عموی خود را می‌بیند که در صندلی مقابل نشسته است و شما تاکید کنید که او را می‌بینید، در این صورت، بار دیگر به عمق هیپنوتیزم شما پی خواهیم برد. اما اگر هیپنوتیزم نشده باشید و ناگهان مانند یک بچه ۴ ساله رفتار کنید یا اصرار کنید که کسی را در آن صندلی خالی می‌بینید چه پیش می‌آید؟ در این صورت، روان‌شناسان گمان خواهند کرد که شما به یک اختلال روان‌شناختی مبتلا هستید! در واقع، هیپنوتیزم حالتی موقت ایجاد می‌کند که گاهی عجیب و غریب است و بنابراین شگفت‌آور نیست که ما آن را این‌قدر جالب می‌یابیم.

▪ بعضی‌ها از واژه مسمریسم در همان معنای هیپنوتیزم استفاده می‌کنند. این‌ها واقعا مترادف‌اند؟

ـ اجازه بدهید تاریخچه کوتاهی عرض کنم. هیپنوتیزم اولین بار توسط فیلسوف و پزشک اتریشی (فراتر آنتون مسمر) اجرا شد. او هنگام درمان مشکلات جسمانی خاص، یک مغناطیس را در اطراف بدن بیمار پس و پیش ‌برد تا جریان خون، فعالیت عصب و «مایع» نامشخص به‌خصوصی را تغییر جهت دهد. برخی بیماران از منافع چشم‌گیر خبر می‌دادند. بعدها مسمر پی برد که می‌تواند این مغناطیس را کنار بگذارد و فقط از دست خود استفاده کند. شما و من در بین مشاهده نتیجه خواهیم گرفت که مغناطیس مهم نبود و این پدیده با نیروی تلقین ارتباط داشت. اما مسمر به این نتیجه‌گیری غیر عادی رسید که به این علت به مغناطیس نیاز ندارد که خودش مغناطیس بود. او با این ادعا اصطلاح «مغناطیس حیوانی» را وضع کرد. این حالت به نام مغناطیس حیوانی یا مسمریسم نام‌گذاری شد و بعدها به هیپنوتیزم تغییرنام پیدا کرد.

▪ همه می‌توانند هیپنوتیزم ‌شوند؟

ـ البته برخی افراد را می‌توان عمیق‌تر از دیگران هیپنوتیزم کرد. به عبارت دیگر آنها از تلقین‌های بیشتری پیروی می‌کنند. هیپنوتیزم‌پذیری نوعی صفت فردی پایدار است. به عبارت دیگر اگر شما امروز به خوبی به تلقین‌های هیپنوتیزمی پاسخ دهید، احتمالا فردا یا ۳ سال دیگر نیز به آن پاسخ خواهید داد. با این حال، هیپنوتیزم‌پذیری تقریبا همان تلقین‌پذیری معمولی است. اگر من از شما بخواهم یک روز روشن و آفتابی را تجسم کنید، حتی بدون اینکه هیپنوتیزم شده باشید هم می‌توانید آن را تجسم کنید. اگر به شما بگویم که لطفا بایستید و دست خود را روی سرتان بگذارید، بار دیگر بدون اینکه هیپنوتیزم شده باشید احتمالا این کار را انجام می‌دهید. اگر از شما بخواهم بایستید، دستان خود را به اطراف باز کنید و مانند مرغ پرپر بزنید، شاید این کار را انجام دهید یا انجام ندهید. افراد از نظر اینکه تا چه اندازه‌ای بدون هیپنوتیزم از تلقین‌ها پیروی کنند تفاوت دارند و تلقین‌پذیری بدون هیپنوتیزم دقیقا با تلقین‌پذیری همراه با هیپنوتیزم مطابقت دارد. امکان دارد که با هیپنوتیزم قدری بیشتر از تلقین‌ها پیروی کنید؛ اما فقط قدری بیشتر. اگر شما خیلی هیپنوتیزم‌پذیر و تلقین‌پذیر باشید، احتمالا به فیلم‌هایی که خوب ساخته شده‌اند نیز قویا پاسخ می‌دهید و طوری به آنها واکنش‌ هیجانی نشان می‌دهید که گویی رویدادهای فیلم واقعا اتفاق می‌افتند؛ یعنی هیپنوتیزم‌پذیری صرفا شکلی از تلقین‌پذیری معمولی افراد است.

▪ استفاده از هیپنوتیزم در چه زمینه‌هایی کاربرد دارد؟

ـ یکی از تاثیرات ریشه‌دار هیپنوتیزم، جلوگیری از درد است. برخی افراد می‌توانند فقط با هیپنوتیزم و بدون داروی بی‌حسی، تحت عمل جراحی پزشکی یا دندانپزشکی قرار بگیرند. مزایای هیپنوتیزم برای دردهای حاد کاملا به اثبات رسیده است ولی اگر هیپنوتیزم به دقت اجرا شده باشد می‌تواند به تسکین دردهای مزمن نیز کمک کند. هیپنوتیزم برای افرادی که به داروهای بی‌‌حسی واکنش نامطلوب می‌دهند و کسانی که نسبت به مواد افیونی مسکن دچار تحمل شده‌اند، خیلی مفید است.

▪ یعنی حس درد با هیپنوتیزم از بین می‌رود؟

ـ درد، عناصر حسی و هیجانی دارد. هیپنوتیزم عمدتا عناصر هیجانی را تغییر می‌دهد. حتی زمانی که فرد هیپنوتیزم شده می‌گوید که احساس درد نمی‌کند ولی با این حال ضربان قلب و فشارخون او به اندازه افرادی که هیپنوتیزم نشده‌اند به سرعت بالا می‌رود. فردی که در معرض محرک‌های دردناک قرار می‌گیرد، تحت تلقین هیپنوتیزمی برای احساس نکردن حالت ناخوشایند، در مناطق قشر آهیانه‌ای که به احساس‌های بدن پاسخ می‌دهند اما نه در مناطق قشر پیشانی که به هیجان‌های ناخوشایند پاسخ می‌دهند، انگیختگی زیاد خواهد داشت.

▪ جایی خوانده بودم که فردی که هیپنوتیزم شده بود، بعد از خارج شدن از حالت هیپنوتیزم، دستورات هیپنوتیزمی را انجام داده است. این حرف می‌تواند صحیح باشد؟

ـ بله، به این امر تلقین پس‌هیپنوتیزمی گفته می‌شود. تلقین پس هیپنوتیزمی عبارت است از تلقین برای انجام دادن یا تجربه کردن چیزی بعد از خارج شدن از هیپنوتیزم. برای مثال، افرادی که به آنها گفته شده که آنچه را که در مدت هیپنوتیزم اتفاق افتاده است فراموش کنند اغلب این کار را می‌کنند اما بررسی دقیق معلوم می‌کند که حافظه آن کاملا محو نشده است. افراد همچنین برای تغییر دادن رفتار خود به تلقین‌های پس هیپنوتیزمی پاسخ می‌دهند.

در یک تحقیق، بزرگسالانی را که معلوم شده بود به راحتی هیپنوتیزم می‌شوند در گروه‌های متفاوتی گماردند. به افراد یک گروه یک دسته ۱۲۰ تایی کارت پستال تمبر خورده که روی آنها نشانی نوشته شده بود، دادند و از آنها خواستند (بدون اینکه هیپنوتیزم شده باشند) هر روز یکی از آنها را پست کنند. افراد گروه هیپنوتیزم نشده کارت‌های بیشتری را پست کردند ولی این تجربه را به صورت متفاوتی گزارش دادند. افراد هیپنوتیزم نشده گفتند که مجبور بودند هر روز به خودشان یادآوری کنند که کارتی را پست کنند. آنهایی که تلقین هیپنوتیزمی شده بودند، گفتند که هرگز تلاش عمدی به خرج ندادند بلکه فکر پست کردن کارت «به ذهن هجوم می‌آورد» و بعد آنها به طور بی‌اختیار احساس می‌کردند که باید یک کارت را پست کنند.

▪ آیا کسی می‌تواند از تلقین‌های پس‌هیپنوتیزمی استفاده عملی هم بکند؟

ـ خیلی از درمانگران، افراد سیگاری را تلقین پس‌هیپنوتیزمی کرده‌اند که تمایل خود را به سیگار کشیدن از دست بدهند. نتایج تحقیقات در این‌باره مبهم هستند. تعدادی از تحقیقات از منافع این روش خبر می‌دهند ولی این نتایج عموما ناچیز هستند و از تاثیر دارونما بیشتر نیستند.

▪ بالاخره ادعاهای مربوط به تاثیرات هیپنوتیزم درست است یانه؟

ـ با بررسی دقیق معلوم می‌شود اغلب ادعاهایی که در مورد قدرت تلقین هیپنوتیزم صورت می‌گیرند آن چنان صحت ندارند. برای مثال، افرادی که تحت هیپنوتیزم قرار دارند می‌توانند مانند یک تکه چوب سفت شوند؛ طوری که سر و گردن خود را در یک صندلی و پاهای خود را در صندلی دیگری قرار داده و تعادل خود را حفظ کنند و حتی اجازه دهند که یک نفر روی بدن آنها بایستد! این کار با هیپنوتیزم یا بدون آن، ساده‌تر از آن است که به نظر می‌رسد. خودتان امتحان کنید! خیلی‌ها سعی کرده‌اند از هیپنوتیزم برای تقویت حافظه استفاده کنند. برای مثال، فرد پریشانی به درمانگر می‌گوید: «نمی‌دانم چرا این مشکلات را دارم. شاید زمانی که خیلی جوان‌تر بودم تجربه ناگواری داشته‌ام ولی اصلا نمی‌توانم آن را به یاد آورم» یا شاهد جرمی می‌گوید: «من مجرم را یک یا دو ثانیه دیدم ولی اکنون نمی‌توانم جزییات چهره او را برای شما توصیف کنم.» درمانگران و افسران پلیس گاهی به ما مراجعه می‌کنند تا از هیپنوتیزم استفاده کرده تا بلکه بتوانیم به خاطرات از دست رفته دسترسی پیدا کنیم. این افراد هیپنوتیزم شده بسیار تلقین‌پذیر هستند. حتی زمانی که به آنها تلقین‌ نظیر این می‌شود: «شما مطالب بیشتری از آنچه که قبلا به ما گفتید به یاد خواهید آورد» بسیاری از افراد هیپنوتیزم شده با اطلاعات نادرست پاسخ می‌دهند. اگر از آنها سوال‌های گمراه کننده‌ای پرسیده شود، مانند اینکه «آن زن یک بچه داشت یا ۲ بچه؟» (در حالی که واقعا آن زن بچه‌ای نداشته است)، افراد هیپنوتیزم شده به راحتی تحت تاثیر قرار گرفته و اطلاعات غلط می‌دهند.

▪ و بالاخره سوال آخر؛ واقعا چه می‌شود که هیپنوتیزم اتفاق می‌افتد؟

ـ اغلب نظریه‌ها برای توجیه هیپنوتیزم، آن را به نقش بازی کردن یا به تغییر حالت هوشیاری (خلسه) نسبت می‌دهند؛ مثلا ناتوانی در یافتن تغییرات فیزیولوژیک خاص که با هیپنوتیزم ارتباط داشته باشد، باعث شده که برخی این نظریه را مطرح کنند که هیپنوتیزم، نوعی حالت طبیعی هوشیاری را ایجاد می‌کند که طی آن، افراد تلقین‌پذیر نقش آزمودنی هیپنوتیزم شده را بازی می‌کنند و طوری رفتار می‌کنند که تصور می‌کنند از افراد هیپنوتیزم شده انتظار آن می‌رود. طبق این عقیده، به جای حالت هوشیاری خلسه مانند، این انتظارات نقش آزمودنی‌هاست که تاثیرات هیپنوتیزمی را به بار می‌آورد. با این وجود هنوز عده‌ای از روان‌شناسان قویا معتقدند که تاثیرات هیپنوتیزمی به حالت خاص و دگرگون هوشیاری مربوط می‌شوند. این نظریه‌پردازان معتقدند که بعید است نقش بازی کردن بتواند تمام پدیده‌های هیپنوتیزمی را توجیه کند.

برای مثال، آنها می‌گویند حتی از یاری‌گرترین آزمودنی‌ها بعید است که بدون داروی بی‌حسی، صرفا برای خوشنود کردن درمانگرشان و اجرا کردن نقشی که از آنها انتظار می‌رود، عمل جراحی را تحمل کنند. اخیرا با نفوذترین توجیه هیپنوتیزم به عنوان تغییر حالت آگاهی این طور مطرح می‌شود که هیپنوتیزم نوعی گسست در هوشیاری ایجاد می‌کند. گسست، تفکیک فرآیندهای ذهنی به دو جریان جداگانه و هم‌زمان آگاهی است. به عبارت دیگر بر اساس این اعتقاد، هیپنوتیزم هوشیاری را به ۲ جریان تقسیم می‌کند. یک جریان با هیپنوتیزم کننده و دنیای بیرونی در ارتباط است، در حالی که دیگری «مشاهده‌گر پنهانی» است که تشخیص دادن آن دشوار است. از این نظر آزمودنی هیپنوتیزم شده به این خاطر مثلا به درد پاسخ نمی‌دهد که درد در قسمتی از هوشیاری که با دیگران ارتباط برقرار می‌کند، ثبت نمی‌شود. البته بد نیست بدانیم که هوشیاری تقسیم شده تجربه رایج و طبیعی است! مثلا افراد معمولا فاصله زیادی را رانندگی می‌کنند. به علایم راهنمایی و خودروهای دیگر پاسخ می‌دهند، بدون اینکه به یاد بیاورند که هوشیارانه این کارها را انجام داده‌اند. در این گونه موارد، هوشیاری یبن رانندگی و افکار فرد درباره مسایل دیگر، تقسیم شده است.

● ۴ اشتباه رایج درباره هیپنوتیزم

۱) هیپنوتیزم اجباری: یکی از متداول‌ترین برداشت‌های نادرست در بین مردم این است که افراد را می‌توان بر خلاف میل آنها هیپنوتیزم کرد. در حالی که واقعیت امر این است که این کار غیرممکن است چون برای هیپنوتیزم شدن، شخص باید آگاهانه تصمیم بگیرد که کنترل هوشیاری خود را به شخص دیگری واگذارد. در حقیقت ۸ تا ۹ درصد افراد جامعه را نمی‌توان حتی در صورتی که تمایل داشته باشند و تلاش زیادی هم به عمل بیاورند، هیپنوتیزم کرد.

۲) رفتار غیراخلاقی: یکی دیگر از برداشت‌های نادرست این است که شخص تحت تاثیر هیپنوتیزم رفتارهای غیراخلاقی یا خطرناکی، برخلاف میل خویش، انجام می‌دهد؛ در صورتی که مردم هیچ‌گاه تحت تاثیر هیپنوتیزم کاری را که برخلاف اصول ارزشی آنها باشد، انجام نمی‌دهند و قادرند رفتارهایشان را طی هیپنوتیزم کنترل کنند.

۳) قدرت فوق‌انسانی: یکی از برداشت‌های نادرست دیگر این است که افراد هیپنوتیزم شده نیروی خارق‌العاده‌ای پیدا کرده و قادر به اعمال خاصی می‌شوند، در حالی که همان کارها را فرد هیپنوتیزم‌نشده هم می‌تواند انجام دهد.

۴) حافظه استثنایی: اگر چه یادآوری بعضی خاطره‌ها تحت شرایط هیپنوتیزم بهبود می‌یابد ولی در عین حال، تعداد خطاها نیز زیاد می‌شود. هیپنوتیزم شونده‌ها هنگامی که برای بازآفرینی جزییات یک رویداد تحت فشار قرار می‌گیرند، به سختی می‌توانند مرز بین واقعیت و تخیل را از هم تشخیص دهند و به همین دلیل معمولا به حدس زدن متوسل می‌شوند.