مس در بدن ما چه می کند

قرن ها است وجود مواد معدنی در موجودات زنده شناخته شده است این مواد پس از مرگ یا از بین رفتن و سوزاندن گیاهان و حیوانات باقی می مانند با این وجود شناخت تمام اعمال آنها از قرن بیستم شروع شد

قرن‌ها است وجود مواد معدنی در موجودات زنده شناخته شده است. این مواد پس از مرگ یا از بین رفتن و سوزاندن گیاهان و حیوانات باقی می‌مانند.با این وجود شناخت تمام اعمال آنها از قرن بیستم شروع شد. امروزه با وسایل پیشرفته آزمایشگاهی می‌توان نقش آنها را در سلامت و بیماری دقیق‌تر بررسی کرد و اعمال متعدد آنها را بهتر شناخت. اخیرا توجه به مس و چند عنصر جزیی دیگر به دلیل اعمال بافتی و خطر بالقوه کمبود آنها افزایش یافته است.

در آغاز قرن بیستم، به مس به خاطر نقش آن در تشکیل هموگلوبین، به عنوان یک عنصر ضروری غذایی توجه شد، مس جزو طبیعی خون و ریز‌مغذی مروری است. کبد، مغز، قلب و کلیه بالاترین غلظت مس را دارند.مقدار مس در ماهیچه‌ها کم است ولی به دلیل زیاد بودن توده عضلانی، تقریبا ۴۰درصد کل مس بدن در این عضلات اسکلتی قرار دارد.

به طور کلی مس در تمام بدن وجود دارد و اعمال متفاوتی را نیز بر عهده دارد.

● اعمال مس

مس جزیی از بسیاری از آنزیم‌ها است و نشانگان کمبود مس مربوط به نارسایی‌های آنزیمی می‌شود. آنزیمی به نام سرولوپلاسمین در انتقال آهن در خون شرکت دارد و مس در سرولوپلاسمین نقش شناخته شده‌ای در اکسیده کردن آهن قبل از انتقال به پلاسما دارد.کلاژن و الاستین از پروتئین‌های بافت پیوندی هستند که قدرت کشش زیادی دارند.

لیزیل اکسید از یک آنزیم حاوی مس است و در کلاژن و الاستین ضروری است.همچنین مس به دلیل دخیل بودن در پروتئین‌های انتقال الکترون، در تولید انرژی در میتوکندری نقش دارد. مس برای فعالیت درست سیتوکروم، اکسید از (که برای آزادسازی انرژی از مواد مغذی به اصلاح زیاد مقدار لازم است) ضروری است. مس جزئی از آنزیم‌هایی مثل سوپر اکسی دسموتاز است و در سیستم‌ آنتی اکسیدانی بدن نقش دارد و بدن را در مقابل مواد اکسید کننده و رادیکال‌های آزاد حفاظت می‌کند. همچنین مس در سنتز ملانین (رنگدانه موثر در رنگ پوست و مو) و کاتکول آمین‌ها (هورمون‌های مترشحه از غدد فوق کلیوی) شرکت دارد.

● فرآیندهای متابولیکی مس

جذب مس در روده باریک و خصوصا در ابتدای دوازدهه که PH اسیدی دارد انجام می‌شود. عوامل متعددی بر جذب مس اثر می‌گذارند. مثلا مقادیر زیاد روی، کلسیم، منیزیم یا ویتامین C می‌توانند جذب مس را کاهش دهند. جذب خالص مس از ۲۵درصد تا ۶۰درصد متفاوت است.

در یک مطالعه که رژیم غذایی گیاهخواری را با رژیم غذایی همه چیزخواری مقایسه کرده است مشخص شد فیبر (موجود در میوه‌ها و سبزیجات و سبوس و غیره) و فیتات (موجود در سبوس غلات) که بر جذب و انتقال سلول‌ها در مورد مواد معدنی دیگر اثر می‌گذارد، احتمالا اثر مهاری کمی بر جذب مس دارند. هر چند، به دلیل اینکه کل مقدار مس در رژیم گیاهخواری مورد مطالعه بالاتر بوده، کل مقدار جذب شده نیز بالاتر از رژیم غیر گیاهخواری بوده است.در نوزادی، مس بیشترین غلظت در سرم خون را دارد و به تدریج در سال اول زندگی کاهش می‌یابد. کبد محل اصلی ذخیره مس است.

مقادیر کمی مس در ادرار، عرق و خون سکیل ماهانه وجود دارد ولی مس به طور عمده از مدفوع دفع می‌شود و شامل مس جذب نشده و مسی است که جذب شده اما مورد نیاز بدن نیست، لذا وارد صفرا شده و با مدفوع دفع می‌شود.

مس در صورت نیاز می‌تواند توسط کلیه‌ها نگهداری و باز جذب شود.تداخل عمل مس با سایر مواد مغذی مشکل‌زا است و بار دیگر هشدار عدم مصرف زیاد مکمل‌های ویتامینی و مواد معدنی را ، گوشزد می‌کند. مقادیر ۱۵۰ میلی‌گرم در روز روی ، سبب کمبود مس می‌شود. از طرفی دریافت مقادیر زیاد ویتامین C، حدود ۱۵۰۰ میلی‌گرم در روز و بیشتر نیز غلظت‌های خونی مس را کاهش می‌دهد و بدین ترتیب نقش مس در تشکیل گلبول‌های قرمز کاهش می‌یابد.

● منابع مس

میزان توصیه شده دریافت روزانه مس برای نوجوانان و بالغین در هر دو جنس ۹۰۰ میکروگرم در روز تعیین شده است. نوزادان نارس با انباشت‌های کم مس به دنیا می‌آیند و ممکن است در اولین ماه‌های عمر به مس بیشتری نیاز داشته باشند.

مقدار مس در گروه‌های غذایی مختلف، متفاوت است و بستگی به مس خاک دارد. مس در مواد غذایی زیادی از جمله منابع حیوانی وجود دارد البته به استثنای شیر بیشتر رژیم‌های غذایی بین ۶/۰ تا ۲ میلی‌گرم مس در روز تامین می‌کنند مواد غذایی دارای مقدار زیاد مس عبارتند از صدف،‌ احشاء (جگر و قلوه)، گوشت ماهیچه، شکلات اصل، مغزها، غلات کامل، حبوبات، قارچ و میوه‌های خشک.

به طور کلی میوه‌ها و سبزی‌ها مقدار کمی مس دارند. شیر گاو به عنوان یک منبع فقیر مس حاوی ۱۵/۰ تا ۱۸/۰ میلی‌گرم در لیتر مس است، در حالی که میزان مس در شیر مادر ۱۵/۰ تا ۰۵/۱ میلی‌گرم در لیتر است و به خوبی جذب می‌شود. به همین دلیل کودکانی که با شیر گاو تغذیه می‌شوند، در خطر کمبود مس قرار دارند.

مس در چند گروه سنی همیشه کمتر از مقادیر توصیه شده بوده است مثلا دختران نوجوان فقط حدود ۵۰درصد مقدار توصیه شده دریافت داشتند. معمولا در بررسی‌های غذایی، مقدار مس آب آشامیدنی، در نظر گرفته نمی‌شود. مقدار مس آبی که از لوله‌های مسی عبور می‌کند بسیار کم است.

● کمبود مس

عدم کفایت مس در افراد سالم معمولا رخ نمی‌دهد. کسانی که مبتلا به سوءجذب هستند یا مقادیر زیاد روی، ویتامین C یا آنتی اسید مصرف می‌کنند، در خطر کمبود قرار دارند.

نوزادان نارس که ذخایر بدنی کافی ندارند و یا نوزادان مبتلا به اسهال مقاوم و کودکانی که فقط با شیر تغذیه می‌شوند و پس از ۶ ماهگی با غذای کمکی اخت نمی‌شوند نیز در خطر کمبود هستند.

سطوح پایین پروتئین‌های حاوی مس،

عقب ماندگی ذهنی شدید، موهای کم‌پشت و پیچ‌خورده (Kinky hair) از مشخصات یک اختلال ارثی نادر به نام بیماری منکز است. سندرم منکز که به نام سندرم موی وز کرده نیز شناخته می‌شود یک نقص ارثی مغلوب وابسته به جنس است که منجر به سوءجذب مس، افزایش دفع ادراری و انتقال غیر طبیعی مس در داخل سلول می‌شود.

تمام این موارد سبب توزیع غیر طبیعی مس در بین اندام‌ها و درون سلول‌ها می‌شوند. کمبود مس با کم‌خونی و اختلالات اسکلتی به ویژه غیر معدنی شدن مشخص می‌شود.

تغییرات دیگری هم ممکن است به وجود آید مثل خونریزی استخوانی، بی‌رنگ شدن پوست و مو و تشکیل ناقص الاستین، همچنین در موارد شدید نارسایی در خون‌سازی و تحلیل مغزی و مخچه‌ای نیز ممکن است منجر به مرگ شود. در کودکان، کمبود گلبول‌های سفید و پلاکت‌های خون بهترین نشانه‌های اولیه کمبود مس هستند.

نمونه‌های کلاسیک کمبود مس در دهه ۱۹۶۰ در شیرخواران در پرو گزارش شد که تغذیه ناکافی و اسهال داشتند و با شیر رقیق شده گاو تغذیه می‌شدند پس از آن موارد بیشتری از کمبود مس گزارش شده است. به دلیل اینکه بیشتر مس در ماه‌های آخر بارداری از جفت عبور می‌کند، احتمال کمبود مس در نوزادان نارس وجود دارد مگر اینکه به آنها مکمل مس داده شود.

در یک نوع نسبتا جدید کمبود مس، بیماری عصبی ناشی از جدا شدن میلین (غلاف پوشاننده رشته‌های عصبی) همراه با انسداد کاذب مزمن روده، پوکی استخوان، تحلیل شبکیه و اختلال قلبی تظاهر می‌کند.

در بیماران مبتلا به امراض سوءجذبی مثل اسپرو سلیاک، اسپروی گرمسیری، بیماری‌های روده‌ای دفع کننده پروتئین و سندرم نفروتیک (یک مشکل کلیوی)، سطوح پلاسمایی مس کاهش می‌یابد.

دریافت کم مس، مثل روی، ممکن است پاسخ‌های ایمنی را در افراد سالم کاهش دهد.

● مسمومیت مس

مصرف زیاد مکمل مس یا نمک‌های مس مورد استفاده در کشاورزی سبب مسمومیت می‌شوند اما مسمومیت‌ مس ناشی از مصرف غذا تقریبا غیر ممکن است. دریافت مقادیر سمی معمولا منجر به سیروز کبدی و اختلال در تشکیل گلبول‌های قرمز خون می‌شود.

در دوران بارداری و یا استفاده از داروهای خوراکی پیشگیری از بارداری غلظت سرولو پلاسمین افزایش می‌یابد تقریبا ۹۰درصد مس سرم در سرولوپلاسمین وجود دارد. غلظت‌های سرمی مس در زنان باردار تقریبا دو برابر زنان غیر باردار است.

همچنین در بیماران مبتلا به عفونت‌های حاد و مزمن، بیماری کبدی و پلاگر (ناشی از کمبود ویتامین B۳ یا نیاسین) غلظت مس سرم زیاد می‌شود. در این بیماران صفرا نیز دارای مقادیر زیادی مس است. به طول کلی هر بیماری کبدی که در دفع صفرا اختلال ایجاد کند موجب نگهداری مس می‌شود. سیروز صفراوی اولیه مانند انسداد مکانیکی مجاری صفراوی، سبب افزایش پیش رونده محتوای مس در کبد می‌شود.

بیماری ویلسون یک تحلیل کبدی – عدسی است که با تجمع زیاد مس دریافت‌های بدن مثل چشم‌ها مشخص می‌شود و در نتیجه کمبود ژنتیکی سنتز کبدی سرولوپلاسمین به وجود می‌آید. استفراغ و اسهال و افزایش آهسته مس ذخیره شده در سراسر بدن مثل کبد و مغز و چشم‌ها، مشخصه این بیماری ارثی کمیاب است.

در این بیماری پوست و مو و چشم‌ها ته رنگ طلایی یا سبز – طلایی پیدا می‌کند.

یک رژیم گیاهخواری سخت، با رعایت تجویز مکمل‌های لازم از جمله آهن و ویتامین B۱۲ ممکن است برای افراد مبتلا به بیماری ویلسون مفید باشد. چون میوه‌ها و سبزی‌ها حاوی مقادیری کمی مس هستند. البته هلو و شلیل و میوه‌جات خشک (شامل کشمش، انواع خرما و انواع آلو) از این قاعده مستثنی هستند.

محمدعلی پازوکی‌مهر

کارشناس تغذیه