روش شناسی استقرار رویكرد كارگزارمدار

آگاهی از مفهوم و كاركرد كارگزار و طراحی ساختار یک سیستم و سازمان و روابط آن با محیط بر اساس نظریه كارگزارمدار می تواند انقلاب عظیمی را در تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم های كسب و كار ایجاد كند چراکه طبق این نظریه یک بنگاه را می توان مجموعه ای از كارگزاران همچون انسانها, تجهیزات, اطلاعات و مواد اولیه در نظر گرفت که باسایر كارگزاران در تعامل و ارتباط است

مقاله پیش رو در مورد كارگزاران یك سیستم و سیستم های دارای چندكارگزار است و در آن ضمن بیان تعاریفی چند از این اصطلاح، عمده ترین و بارزترین مشخصات آنها توصیف می گردند. سپس تعریفی از سیستم های دارای چندكارگزار ارایه می شود. در ادامه انواع همسایگی آنها و نحوه تعامل و همکاری یک كارگزار با سایر كارگزاران و چگونگی اشتراک اطلاعات در یک كارگزار تشریح می شود. آشنایی با اتحادیه ها و ائتلافهای مبتنی بر سیستم های دارای چندكارگزار از دیگر بخشهای این مقاله است. در انتهای مقاله نیز سه نوع متدولوژی كارگزارمدار برای توسعه سیستم ها معرفی می شوند.

به طور کلی كارگزار(۱) (AGENT) را می توان عاملی تعریف کرد که در یک سیستم و یا مجموعه ای که كارگزاران مختلفی در آن حضور دارند، عهده دار یک یا چند وظیفه خاص است. تعریف دیگر اینكه هر كارگزار خود موجودیتی است که دارای هدف، برنامه، رفتار و تعهد نسبت به رفتارهای خود است (تاناكا، ۲۰۰۳، ص۲۵).

در حوزه های مختلف كاری و علمی از تفسیرها و تعریفهای متعدد و متنوعی می شود. برای مثال، در تجارت هر كارگزار، عامل یا فردی است كه به وكالت از جانب دیگران تجارت می كند. در حقوق، كارگزار فردی است كه قدرت و اختیار آن را دارد تا فرد دیگری را ملزم به تعهدات قانونی لازم الاجرا كند. در بیمه و مشاغل حق‌العمل‌كاری، كارگزار در واقع نماینده انحصاری یا فردی است كه فقط نمایندگی یك شركت بیمه را عهده دار است و معمولاً بر مبنای حق العمل كاری و كمیسیون استخدام می شود. اما مفهوم آن در علم مهندسی نرم افزار یا مهندسی سیستم ها تا حدودی متفاوت است.

به زبان ساده تر، كارگزار را می توان همچون موجودی زنده مثل انسان دانست که دارای دو سطح زندگی یكی خرد و دیگری کلان است. در سطح خرد، تراکنشها و فعالیتهای درونی آن مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. همچنین در این سطح ساختار کلی كارگزار بررسی و طراحی می شود و بخشهای مختلف داخلی مورد نیاز یک كارگزار و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر مثل سیستم داخلی بدن انسان مشخص می شود. به سطح خرد یك كارگزار، سطح فردی نیز گفته می شود (تامپسون، ۲۰۰۳، صص۵۵-۵۲). در سطح کلان نحوه تعامل، ارتباط و همکاری یک كارگزار با محیط بیرونی و سایر كارگزاران مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین به این سطح، سطح اجتماعی یک كارگزار نیز اطلاق می شود که می توان آن را به طور دقیق همچون سطح اجتماعی زندگی انسان در نظر گرفت (تامپسون، ۲۰۰۳، صص۵۵-۵۲).

● ویژگیهای برجسته كارگزاران

برای یک كارگزار مشخصات مختلفی را درنظرگرفته اند. اما عمده ترین ویژگیها و مشخصاتی که آنها باید با خود به همراه داشته باشد، عبارتند از:

۱ - مستقل بودن: این خصیصه به این معنا است که یک كارگزار می تواند به طور مستقل از راه اندازی، تایید و با نظارت اپراتورها فعالیت خود را آغاز كرده و آن را ادامه دهد؛

۲ - عدم تقید صرف به اخلاق: به این صورت که آنها لزوما اخلاق گرا نیستند و چه بسا این امکان وجود دارد که یک كارگزار به محیط كاری خود، لطمه وارد كند؛

۳ - انعطاف پذیری: كارگزاران این توانایی را دارند تا خود را با شرایط محیطی وفق دهند و از محیط و وقایع پیش آمده در آن بیاموزند و در جهت بهبود نقش اجتماعی خود تلاش كنند. این خاصیت مستلزم رعایت مجموعه مراحلی است كه به اصطلاح به آن فرایند پذیرش می گویند كه در آن مراحل پنجگانه ای همچون آگاهی، علاقه‌مندی، ارزیابی، آزمایش و پذیرش طی می شود.

۴ - واکنشی بودن: كارگزاران این توانایی را دارند که نسبت به محرکهای محیطی حساس باشند و در مواقع لازم عکس العمل مناسبی را از خود نشان دهند. این ویژگی آنان ارتباط نزدیكی با ویژگی قبلی دارد.

۵ - هدفمند بودن: كارگزاران قادرند که در راستای اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت خود برنامه ریزی کنند و در جهت رسیدن به آن اهداف، اعمال و رفتارهای خود را کنترل كنند.

۶ - اجتماعی بودن: اجتماعی بودن كارگزاران به این مفهوم است که آنها می توانند از طریق عضویت در گروهها، ائتلافها و تیم ها با یکدیگر برای رسیدن به اهداف مشترک همکاری کنند؛

۷ - قابلیت جابه جایی: كارگزاران این توانایی را دارند که به هر جایی سرک بکشند و به آنجا نقل مکان كنند.

۸ - تعاملی بودن: كارگزاران می توانند با افراد، موارد مشابه خود و سیستم های مبتنی بر قانون و در راستای رسیدن به اهدافشان تعامل داشته باشند (فوستر و نادلر، ۲۰۰۳، صص۴۹-۴۵). این ویژگی آنها به سبكی از مدیریت در كارگزارها منجر می شود كه در آن هر كارگزار می كوشد تا وقایع آینده را شكل دهد و تنها برخورد انفعالی نسبت به مسائل نداشته باشد. در این حالت قبل از آنكه پدیده ای حادث شود، كارگزاران برای آن چاره جویی می كنند.

● سیستم های دارای چندكارگزار

سیستم های دارای چندكارگزار شامل مجموعه ای ازمنبع: دویچه ولهمستقل، غیرمتمرکز و هماهنگ با هم هستند که در جهت رسیدن به یک هدف مشترک با یکدیگر همکاری می كنند. در این گونه سیستم ها، كارگزاران در راستای همکاری با یکدیگر مبادرت به انتقال مواد و اطلاعات یکدیگر می كنند، به ائتلافها، اتحادیه ها و تیم ها وارد می‌شوند و یا هر زمان که لازم دیدند از آنها خارج می شوند (تامپسون، ۲۰۰۳، صص۴۹-۴۵). این قبیل سیستم ها از نوع سیستم های باز هستند. این بدان معنی است که با محیط و سایر كارگزاران اقدام به انتقال مواد و اطلاعات می‌كنند تا خود را محدود به یک محیط خاص نکنند (والدنر و فوستر، ۲۰۰۲، ص۹-۶).

● انواع همسایگی كارگزاران

به طور كلی همسایگی كارگزاران در یك سیستم دارای چند كارگزار به اشكال زیر است:

۱ - همسایگی کلی: كارگزارانی در همسایگی کلی قرار می گیرند وشامل آن دسته از كارگزارهایی هستند که كارگزار A صرفا از وجود آنها اطلاع دارد و می تواند با آنها ارتباط برقرار کند و با علامت (A) نشان داده می‌شود.

۲ - همسایگی خاص: كارگزارانی که علاوه بر داشتن اطلاعاتی در مورد حضور آنها، اطلاعات دیگری درباره نحوه سرویس دهی، وضعیت بازار، میزان تولید و فعالیت آنها را در اختیار دارد، در وضعیت همسایگی خاص قرار دارند. این نوع همسایگی به دو دسته تقسیم می شود:

الف - همسایگی خاص تاثیرگذار: شامل آن دسته از كارگزارانی می شود که از كارگزار (A) تاثیر می پذیرند. این همسایگی با علامت +(A)µ نشان داده می شود. این به آن معنا است كه كارگزار A بر سایر كارگزارهای یك سیستم دارای چندكارگزار تاثیر می گذارد.

ب - همسایگی خاص تاثیرپذیر: شامل آن گروه از كارگزارانی می گردد که كارگزار(A) از آنها تاثیر می پذیرد و با علامت -(A)µ نشان داده می شود. این به آن معنا است كه كارگزار A از سایر كارگزارهای یك سیستم دارای چندكارگزار تاثیر می پذیرد.

۳- همسایگی یکپارچه: كارگزارانی که با یکدیگر در جهت رسیدن به یک هدف مشترک متحد و یکپارچه می شوند و با علامت (A)? نشان داده می شود (تامپسون، ۲۰۰۳، صص۵۵-۵۲).

● اشتراک اطلاعات در كارگزاران

از آنجایی که كارگزاران از یکدیگر تاثیر پذیرفته و بر یکدیگر تاثیر می گذارند و همچنین با عضویت در جوامع متعدد در جهت رسیدن به اهداف مشترک با سایرین همکاری می کنند. بنابراین باید بخشی از اطلاعات خود را با آنها به اشتراک بگذارند. بر اساس این تئوری به اشتراک گذاشتن اطلاعات در سه کلاس طبقه بندی می شود:

۱- اطلاعات عمومی: اطلاعاتی هستند که كارگزار(A) با تمامی كارگزاران به اشتراک می گذارد. مانند اطلاعاتی در زمینه وجود اسم، نشانی، زمینه فعالیت، کشوری که آن كارگزار در آن فعالیت می کند، سرویس های موجود در آن كارگزار و غیره. گفتنی است که این دسته از اطلاعات به آسانی قابل دسترسی هستند.

۲- اطلاعات نیمه محرمانه: اطلاعاتی هستند که كارگزار(A) با همسایگانی که با آن در ارتباط و تعامل است به اشتراک می گذارد.

۳- اطلاعات محرمانه: اطلاعاتی هستند که فقط خود كارگزار(A) به آنها دسترسی دارد. کاملا مشخص است که این اطلاعات به خود كارگزار(A) اختصاص دارد (تاناكا، ۲۰۰۳، ص۲۵؛ فوستر و نادلر، ۲۰۰۳، صص۴۹-۴۵).

● اتحادیه ها و ائتلافهای مبتنی بر كارگزاران

اتحادیه ها و ائتلافها نمونه هایی از همبستگی موجود در سیستم های دارای چندكارگزار هستند كه مفهوم هریك عبارت است از:

۱ - اتحادیه ها: مجموعه ای از كارگزاران است که در آن تمامی كارگزاران اطلاعات خود را به اشتراک می گذارند و در یک زمینه کاری مشترک فعالیت می كنند. اتحادیه ای که كارگزار(A) در آن عضویت دارد با (A)? نشان داده می‌شود. اتحادیه ها در حقیقت جامعه ای را افراز می کنند که كارگزاران در آن عضویت دارند. در نتیجه هیچ كارگزاری نمی تواند در دو اتحادیه عضویت داشته باشد. به عبارت دیگر اشتراک دو اتحادیه با یکدیگر تهی است.

۲ - ائتلاف ها: به مجموعه ای از كارگزاران که در جهت رسیدن به یک هدف مشترک و واحد همچون ? با یکدیگر هماهنگ و همگام شده اند، ائتلاف گفته می شود و با (?)? نمایش داده می شود.

بر خلاف اتحادیه ها، ائتلافها یک توافقنامه و تشکیلات موقت هستند و بنگاهها می توانند از اتحادیه های مختلفی به عضویت یک ائتلاف درآیند (فوستر و نادلر، ۲۰۰۳، صص۴۹-۴۵).

● متدولوژی های كارگزارمدار

در نظریه كارگزارگرا این موضوع مطرح می شود که سازمانها و محیط اطراف آنها را می توان به صورت مجموعه‌ای از كارگزاران در نظر گرفت که این كارگزاران همچون یک انسان دارای هدف، برنامه، رفتار و تعهد نسبت به رفتارهای خود هستند (تاناكا، ۲۰۰۳، ص۲۵).

از این منظر، متدولوژی هایی برای تشریح و تبیین دیدگاه و تئوری كارگزارمدار بنا نهاده شده اند. در این میان تعدادی از متدولوژی ها نسبت به بقیه کامل تر هستند كه متدولوژی های مهندسی سیستم های دارای چندكارگزار نظیر "MASE" (MULTI-AGENT SYSTEMS ENGINEERING)، ""Promotheus ، Tropos"" ، ""Message و ""Gaya از آن جمله هستند. (والدنر و فوستر، ۲۰۰۲، صص۹-۶) در اینجا از بین متدولوژی های فوق سه متدولوژی های MASE، Promotheus و Tropos که نسبت به بقیه مشهورترند، بررسی می گردند.

الف- متدولوژی MASE : هدف اصلی این متدولوژی ارایه یک روش شناسی مبتنی بر زیستچرخ کامل توسعه سیستم برای کمک به توسعه دهندگان و طراحان سیستم برای ایجاد سیستم های چند كارگزار است. در این متدولوژی فرایند طراحی و پیاده سازی یک سیستم دارای چند كارگزار در دو فاز و هفت مرحله تشریح می شود. در جدول شماره یك به طور خلاصه هر فاز و مراحل آنها تشریح می شود.

یکی از نقاط قوت این متدولوژی وجود ابزارهای کمکی همراه با آن است. به گونه ای که در تمامی فازها و مراحل، به استثنای مرحله طراحی ساختار كارگزاران، ابزارهایی ارایه کرده است که کل فرایند را پوشش می دهد. یکی از معایب این متدولوژی آن است که برای طراحی ساختار كارگزاران هیچ گونه الگوی خاصی در این متدولوژی ارایه نشده است (لسكوفسكی و اندرسون، ۲۰۰۳).

پانوشت

۱ – در ابتدای مقاله ذكر این مطلب ضروری است كه از واژه AGENT ترجمه ها و تعبیرهای مختلف و متنوعی همچون نماینده، عامل، آژانس، بنگاه، كارگزار، واسطه، وكیل و... به عمل آمده است كه به دلیل پیش فرضهای گوناگون از این كلمات ترجیح داده شد تا از واژه كارگزار به جای AGENT در تمام متن استفاده شود.

منابع و ماخذ

۱-Barker, P. (۲۰۰۴). "Promotheus: A Methodology for Developing Intelligent Agents". Information Systems Methodology Journal, No. ۱۲, p. ۱۲.

۲-Fuster, A. P. and K. I. Nadler (۲۰۰۳). "Foundation of Agent Based Systems: Brief Introduction to Alliance and Coalition Formation". International Engineering Conferences Proceeding, pp. ۴۵-۴۹.

۳-Leskowsky, Z. and D. Anderson (۲۰۰۳). "Comparing Agent Oriented Methodologies". American Society of System Development, New York.

۴-Tanaka, K. (۲۰۰۳). "Agent-Oriented Methodologies: Toward A Challenge Examples". Methodologies Review, No. ۱۲, pp. ۲۵.

۵-Thompson, E. (۲۰۰۳). "Applications of Agent Oriented in System Development". Management and Systems Journal, No. ۲۴, pp. ۵۲-۵۵.

۶-Waldner, A. R. and A. P. Fuster (۲۰۰۲). "An Agent Oriented Methodology: High Level and Intermediate Models". Computer, Industry and Engineering Journal, No. ۱۵, pp. ۶-۹.

علیرضا مقدسی: كارشناس ارشد مدیریت فناوری اطلاعات و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

---