قانون مندی جامعه و تاریخ مبانی فلسفه تاریخ در قرآن

مقاله حاضر, درصدد بررسی آیاتی است كه به نوعی بر قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی دلالت دارند شایان توجه است كه اثبات قانون مندی جامعه, آثار مهم و قابل توجهی دارد كه در این نوشتار به آن ها نیز پرداخته ایم

دانشمندان از دیرباز به مسئله قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی توجه داشته و دیدگاه های متفاوت و احیاناً متضادی در این باب ارائه كرده اند. اگرچه برخی جامعه شناسان، مباحثی از این قبیل را از مسائل نادرست قرن نوزدهم دانسته و مدعی شده اند كه امروزه در صحنه علمی، اثری از این گونه مسائل بر جای نمانده است، ولی دانشمندان بعدی، بر ضرورت و نقش مهم این مسئله، تأكید كرده اند.

آیین اسلام به مسائل اجتماعی، از جمله قانون مندی جامعه، عنایت خاصی دارد. آیات كریمه و روایات شریفه به شكل های مختلف، از قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی سخن گفته اند. مقاله حاضر، درصدد بررسی آیاتی است كه به نوعی بر قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی دلالت دارند. شایان توجه است كه اثبات قانون مندی جامعه، آثار مهم و قابل توجهی دارد كه در این نوشتار به آن ها نیز پرداخته ایم. بررسی قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی، از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده و دیدگاه های متفاوت و احیاناً متضادی در این باب ارائه شده است. اگر چه برخی از جامعه شناسان، مباحثی از این قبیل را از مسائل نادرست قرن نوزدهم دانسته و مدعی شده اند كه امروزه در صحنه علمی، اثری از این گونه مسائل برجای نمانده است،۲ ولی این تصور گورویچ همانند برخی دیگر از اندیشه هایش با مرگ وی مدفون شد و دانشمندان بعدی، از جمله جامعه شناسان بر ضرورت و نقش مهّم این مبحث تأكید كردند. الوین گولدنر، جامعه شناس معروف معاصر در كتاب بحران جامعه شناسی غرب پس از طرح اثرپذیری رشته های علمی از سه نوع مفروضات قبلی با نام های مفروضات مسلّم، مفروضات زمینه ای و مفروضات حوزه ای، می نویسد: در هر حال، چه بخواهیم بپذیریم یا نخواهیم و چه آگاه باشیم یا نباشیم، جامعه شناسان تحقیقات خود را بر مبنای مفروضات از پیش تعیین شده، سازمان می دهند، و خصوصیات جامعه شناسی هم بستگی به همین مفروضات دارد و با تغییر آن ها تغییر می كند.۳

گولدنر برای مفروضاتِ حوزه ای جامعه شناسی، منطقی یا غیر منطقی بودن انسان، و پیش بینی پذیری و عدم پیش بینی پذیری رفتار اجتماعی را مطرح می سازد. اندكی توجه كافی است كه به این نكته متفطن شویم كه این دو موضوع، بستگی تام به قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی دارد. به هر حال، به نظر ما قانون مندی جامعه و چگونگی قانون حاكم بر آن، یكی از مسائل اصلی و بنیادین بررسی پدیده های اجتماعی است كه در كلیه مراحل تحقیق در باب پدیده های اجتماعی، نقش اساسی دارد و چنان كه الوین گولدنر نیز متذكر شده است،۴ حتی انتخاب روش تحقیق، وابستگی تام به حل این گونه مسائل دارد. ادیان آسمانی كه رسالتشان تأمین سعادت دنیوی بشر در راستای سعادت اخروی است و اسلام كه به تعبیر علامه طباطبائی(قدس سره) در همه شئوونش اجتماعی است،۵ به مسائل اجتماعی، از جمله قانون مندی جامعه، عنایت خاصی دارد. آیات كریمه و روایات شریفه به شكل های مختلف از قانون مندی جامعه و پدیده های اجتماعی سخن گفته اند. علاوه بر مفسران، دیگر پژوهشگران اسلامی نیز كمابیش به بررسی برخی از مسائل اجتماعی قرآن پرداخته اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و وارد شدن اسلام به صحنه سیاسی و اجتماعی، ضرورت بررسی مسائل اجتماعی، از جمله مباحث اجتماعیِ قرآن، بیش از پیش خود را نشان داد و برخی از محققان حوزوی و دانشگاهی تا حدی به بررسی آن همت گماردند، اما در عین حال، به جرأت می توان گفت كه در زمینه مسائل اجتماعیِ قرآن، فقط قدم های نخستین برداشته شده است و باید گنجینه های گران بهای مباحث اجتماعی قرآن به دست توانای پژوهشگران علوم اسلامی، با توجه به ابعاد مختلف آن، كه در علوم اجتماعی مطرح شده است، كشف و ارائه شود. مسائل اجتماعی قرآن را از یك دیدگاه می توان به دو دسته كلی با عنوان های مباحث مبنایی یا بنیادین و مباحث بنایی تقسیم كرد. مقصود از مباحث بنیادین، آن دسته از بررسی های اجتماعی قرآنی است كه سایر تحقیقات اجتماعی قرآن، غالباً بر آن ها مبتنی است و هر گونه موضع گیری نسبت به این مباحث در بررسی سایر مسائل اجتماعی قرآن مؤثر واقع می شود و بدون حل این مباحث، تصمیم گیری نسبت به سایر مسائل، میسر نیست. بر این اساس، مبحث قانون مندی جامعه از مباحث بنیادین به شمار می آید.

اما مقصود از مباحث بنایی، مسائل درون علمیِ علوم اجتماعی است كه از چنین ویژگی ای برخوردار نیستند. پیش از ورود در محور اصلی بحث (قانون مندی جامعه) ذكر سه مقدمه ضرورت دارد:

۱ـ مقصود از «قانون مندی جامعه»

این عنوان ممكن است معانی مختلفی را در ذهن تداعی كند، كه معلول ابهام در دو واژه قانون مندی و جامعه یا كاربردهای متعدد آن است. از این رو، اشاره به مقصود از دو واژه یاد شده در این مقاله، خالی از فایده نیست.

---