برادری تعمیم یافته در آیینه قرآن

این آوردۀ الوهی با وجودِ تمامِ مضامین و معارف بلند خود, این گذارِ زیبا و زیبنده را نیز بنا می نهد, که می باید با در نظر داشتنِ معنای عامِگرایانه از دین, و با عنایت به تفاوت های صُوری شرایع از یکدیگر, از برادریِ خویشی به برادری ِ کیشی حرکت گردد و به جای عنادورزی های ناصواب به مهر و همزیستی مبادرت

شاید عنوان این اثر برای پاره از خوانندگان موجبات تعجب و طرح این سوال باشد، که: دقیقاً مراد از برادریِ تعمیم‌یافته در متن قدسی چیست؟! و این عنوان چه چیز در چنته دارد؟! باری، نگارنده این سطور برآن است که قرآن،__برخلاف نگاه عوامانه و قائل به خشونت‌گستری،__ نه کتابی جنگ‌طلب و دیگرستیز است، و نه منافی اخلاق و همزیستی مسالمت‌آمیز. این کتاب نه از تک‌صداییِ یک حزب خاص و یا یک جریانِ ویژه دفاع می‌کند، و نه از حذفِ مخالفان عقیده و منافقان صلح‌طلب. نه از ترسیم نگاهی بنیادگرایانه و من‌محور، و نه از تکریم هر بدرفتاری-ای به نام دین. و نیز، نه از جزم‌گرایی-ای خشکِ مقدس و نه بر دگماتیزمی ناشنوا و گنگ. چه، این کتاب جهان‌بینی-ای ساختارشکن و همانا بالنده را طرح می‌نماید، و البته آن را در جهان به جریان می‌اندازد، که این جهان‌بینی نه بی‌جهت در رابطه با مثلاً x و yنوشابه باز می‌کند و نه فلان قوم و فلان تبار را بی‌ارزش می‌شمرد. باری، این کتاب پایه را بر انسانیت و اخلاق می‌گذارد و بر ان انگشت تأکید می‌نهد، که این البته به قول حافظ یعنی: «حسن مه‌رویان مجلس گرچه دل می‌برد و دین/بحث ما در لطف طبع و خوبی اخلاق بود».[۱]

علی‌ای‌حال، تحلیل مراد این اثر نیازمند ایضاح مفهومی کلیدی در متنِ مقدس است، مفهومی که با وجود استعمال فروان هنوز احتیاج به تشریحات دقیق‌تر دارد و می‌باید شفاف‌تر گردد. که حال می‌پرسیم: نام آن مفهوم چیست؟! و چرا؟! هکذا، مفهوم دین همان مفهوم مورد نظر و (صد البته) مبهمی‌است که معنای قرآنی آن با تعابیر عرفی آن بسیار متفاوت است، و حتّی گاهی در تضاد و بعضاً در استحکاک. باری، مفهوم دین از منظر قرآن صراحتاً مفهومی‌است که تنها در آوردۀ پیامبرخاتم(ص) خلاصه نمی‌شود و معنایی محدود نمی‌ستاند. دین در آیینۀ قرآن معنایی عام می‌یابد و از نگاهی جزءگرایانه می‌رمد. از اینکه صرفاً به مسلک x منحصر گردد، می‌گریزد و از اینکه زیر چتر یک عقیده بایستد، جا خالی می‌دهد. باری، دین از منظر قرآن همچون پدری‌است که فرزندانِ متعدد دارد و همه آنها را نیز دوست ‌می‌دارد. بر سر آنها دست نوازش می‌کشد و آنها را عاق نمی‌کند. و یکی را به خاطر دیگری دور نمی‌اندازد و کنار نمی‌گذارد. چه، دین از دریچه متنِ مقدس__البته من باب طُرُق ابراهیمی،__همیشه واحد و یگانه است و هیچگاه مثلاً منقسم به دو دین، سه دین و یا چهار دین نمی‌شود. باری، دقیقاً از همین روست که متنِ قدسی __در تمامِ سوره‌ها و آیات خود،__ حتّی یکبار هم واژۀ ادیان را بکار نمی‌برد و دم از این دین و آن دین نمی‌زند. که این خود از نگاهِ متعالی این آیت نیز پرده برمی‌دارد و آن را وجیه و گرامی جلوه می‌دهد. مع‌الوصف،"اگر واقعاً دین از منظر قرآن امری عام و واحد است، و اگر واقعاً این داشته قابل تقلیل به این طریق و آن طریق نیست،"پس دقیقاً تکلیف این گزاره چیست:که مثلاً فلان چیز امری اسلامی یا مسلمانانه است؟! و فلان چیز مثلاً امری مسیحی یا مسیحانه؟! اصلاً چگونه است که ما اسلام داریم امّا دینِ اسلام نداریم؟! یهودیت داریم امّا دین یهودیت نداریم؟! و یا مسیحی داریم امّا دین مسیحی نداریم؟! باری، بگذاریم جان کلام را همین جا بازگو کنیم و بگوییم که: اسلام، یهودیت و مسیحیت، اگر چه عرفاً دین به بحساب می‌آیند، امّا از منظر قرآن چنین نیستند و معنایِ دیگر دارند. هکذا، این آورده‌هایِ آسمانی از منظر متنِ مقدس تنها شرایعِ‌الوهی همان دینِ واحد و یگانه‌اند، و بعنوان بخش‌هایی از آن بشمار می‌روند. یعنی همچون شاخ و برگ‌هایی‌اند که به بنده یک درخت واحد متصل گشته‌اند و بی آن زرد و خشک می‌گردند. و یا به‌سانِ رودهایی‌اند که به دریایی بیکران سرریز می‌شوند و در آن اتصال می‌یابند. باری، از منظر قرآن دین ابراهیمی امری واحد و اعم از شرایع‌الوهی‌ است، و شرایع‌الوهی نیز امری متکثر و اخذ از دین ابراهیمی. چه، از زبان خود قرآن:«(خدا) [۲] آئینی را برای شما تشریع کرد که به نوح توصیه کرده بود، و آنچه را بر تو وحی فرستادیم و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید. خداوند هر کس را بخواهد بر می‏گزیند، و کسی را که به سوی او باز گردد هدایت می‏کند».[۳]

علی‌ای‌حال، در ایجا جا دارد از ادامه این مقدمه دست بشوییم و به مراد اصلی این مجال بپردازیم. باری، همانگونه که آوردیم قرآن مسلمانان، یهودیان، مسیحیان و... را هم‌‌دین و هم‌‌راستا می‌شمرد و آنان را جویندگان راه حقیقت می‌داند. تفاوت آنها را به شرایع الوهی ارجاع می‌دهد و از سر دین برمی‌دارد. و آنها را متوجه اشتراکات می‌کند و از تفرقه دور می‌خواهد. این متنِ قدسی معنای دین را عام و پهن‌دامنه می‌نماید و از خاص‌نگری برکنار می‌بیند. از اینکه صرفاً به یک شریعت خاص تقلیل بپذیرد، برحذر می‌دارد و آن را مذموم می‌پندارد. و از اینکه جزئی مترادف با کل شود، انزجار می‌طلبد و آن را خبط و خطا می‌شناسد. هکذا، در آیینه قرآن، دین مفهومی گسترده و جادار پیدا می‌کند و شرایع الوهی را در خود تعبیه می‌سازد، که این امر هم معنای جدیدی به جهان و مختصات آن می‌بخشد و هم معانی نوینی به آدمیان و مراوداتِ آنها. مع‌الوصف، اینک این سوأل مطرح است: که این معنای ویژه از دین __آنهم در متنِ قدسی__ به چه کار می‌آید و چه نقشی بازی می‌کند؟! هکذا، این تعریف محقق و مدقن از دین کمترین خاصیت‌اش این است که به معنای دینداری و دین‌ورزان جهتی تازه می‌دهد و به فعل و انفعالاتی مبارک دامن می‌زند. باری، اگر بپذیریم که قرآن قائل به گذارهایی مبارک و زیبنده؛ همچون گذار از چندخدایی(Polytheism) به توحید(Monotheism)، از دنیاپرستی(secularism) به آخرت‌باوری(Resurrection)، از بی‌قید و بندی به تقوا(pietism)، و مثلاً از امرX به امر Y است، این تعریف از دین نیز قائل به گذاری آنهم کلیدی و منحصر به فرد، البته از امری عرفی و کلیشه‌ای به امری غیرعرفی و فرامسلکی‌است. در آیینه قرآن تعریف عام‌گرای دین(به این معنا که همۀ مسلمانان، یهودیان، مسیحیان و غیره ذیل یک آیین قوام می‌ستانند و همانا شرایع‌الوهیِ همان امر واحدند،) به این گذار البته گذاری بایسته و شایسته منجر می‌گردد، که همانا می‌باید از نظامی بسته و محدود-دامنه__که اغلب جای شریعت را با دین اشتباه می‌گیرد،__ به سوی نظامی باز و توسعه‌یافته__که به درستی دین را عام و شریعت را خاص می‌پندارد،__حرکت صورت پذیرد و به نوعی افق دید را گسترش دهد. باری، در این گذار جامعۀ‌ دینی دقیقاً توسعه می‌پذیرد و مسلمان و یهودی و مسیحی هم آیین تلقی می‌گردند. مثلاً دیگر یک مسلمان به صرف مسلمان بودن از چشم یهودی و مسیحی دور نمی‌افتد و دیگر دین‌ستیزیِ نامبارکی میان آنها شعله نمی‌کشد. دیگر انحصارگرایی-ای دینی __مبنی بر اینکه من حقم و شما ناحقید،__ سربرنمی‌آورد و راه نجات به یک قماش اختصاص نمی‌یابد. حقا با این تعریف از دین دیگر همه با هم برادر، __البته نه برادر نسبی بلکه برادر‌ ایمانی__تلقی می‌گردند و فضایی با صفا را به ارمغان می‌آورند. که این البته از زبان مولوی یعنی: «زانک خود ممدوح جز یک بیش نیست/کیشها زین روی جز یک کیش نیست/دان که هر مدحی بنور حق رود/بر صور و اشخاص عاریت بود».[۴]

علی‌ای‌حال، در نتیجه این گذار دیگر صحبت کردن از تخاصمِ عقیدتی، از رقابت‌دینی، از حذف رقیب و قس‌علی‌هذا به امری بی‌محتوا بدل می‌گردد و هیچ محلی از اعراب پیدا نمی‌کند. در این گذار __که به یمن عام‌نگری دین تمام شرایعِ‌الوهی ذیل یک آیین تعریف می‌شوند،__ به جای حبُّ و بغض و کین و پدرکشی، این زندگی مسالمت‌آمیز و برادرانه است که اجتماعِ دین‌ورزان را با وقار و قانونمند می‌سازد و آن را از تعصب و جزمیت می‌رهاند. از اینکه خصم همدیگر باشند، دور می‌نماید و از اینکه شعار جنگ سر دهند، برحذر می‌دارد. باری، در این گذارست که متن قدسی از هدفِ بلندنظرانۀ صلح‌طلبِ خود پرده برمی‌گیرد و آن را بر آفتاب می‌افکند. همه را، __از مسلمانِ شیعه و سنی گرفته تا یهودیان و مسیحیان،__به اُخوَّت و همزیستی؛ __آنهم زیر یک پرچم و به اسم یک آیین__ فرامی‌خواند و از توطئه‌گری مبرا می‌خواهد. و حتّی اختلاف صوری را نیز طبیعی می‌شمرد و بر اصل و اساس تأکید می‌ورزد. هکذا، در این گذار کثرت شرایع‌الوهی در وحدتِ دین‌ابراهیمی تجلی می‌نماید و خوان گسترۀ ‌الهی را پهن و پهن‌تر می‌سازد، که این امر وفق متنِ مقدس هم مایۀ سکوت رضایت‌آمیز خدای هم شارع، هم عاشق و هم سلطان است و هم مایۀ نشاط جامعه ایمانی و البته دارای خودِ تازه‌شده. چه بنگرید: «بگو ای اهل کتاب بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم و بعضی از ما بعضی دیگر را به جای خدا به خدایی نگیرد. پس اگر [از این پیشنهاد] اعراض کردند بگویید شاهد باشید که ما مسلمانیم.»[۵]

نتیجتاً، می‌توان وفق تشریحات و ادلۀ متنی بالا، و همچنین این آیه قرآن:

«و با اهل کتاب جز به [شیوه‏ای] که بهتر است مجادله مکنید، مگر [با] کسانی از آنان که ستم کرده‏اند. و بگویید به آنچه به سوی ما نازل شده و [بدآنچه] به سوی شما نازل گردیده ایمان آوردیم، و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم اوییم.»،[۶]

چنین نتیجه گرفت: که این آوردۀ ‌الوهی __با وجودِ تمامِ مضامین و معارف بلند خود،__این گذارِ زیبا و زیبنده را نیز بنا می‌نهد، که می‌باید با در نظر داشتنِ معنای عامِگرایانه از دین، و با عنایت به تفاوت‌های صُوری شرایع‌ از یکدیگر،__ از برادریِ‌ خویشی به برادری‌ِ کیشی حرکت گردد و به جای عنادورزی‌های ناصواب به مهر و همزیستی مبادرت. باری، قرآن با طرحِ این گذار به مفهوم زندگی __البته از حیث دینی،__معنایی تازه می‌بخشد و آن را از خصم و خشم بازمی‌گیرد. به آن صلح و صفا تزریق می‌کند و از انانیت بازمی‌خرد. و نیز آن را از عطوفت و مهربانی لبریز می‌سازد و از جنگ و نزاع دور می‌دارد. در این آیینه برادری و مروادت از مایِ مثلاً مسلمانان، به من و مایِ مسلمانان و تو و شمایِ یهودیان و مسیحیان تعمیم می‌یابد و از معنای کلیشه‌ای و محدود خود درمی‌گذرد، که حقّا این گذار __اگر روزی به ثمر بنشیند،__ میوه‌هایی شیرین و گوارا به بار خواهد ‌آورد و زیست‌جهان دین‌ورزان را گل و گلستان خواهد ‌نمود. چه، به قول مولوی:

هر نبی و هر ولی را ملکیست

لیک تا حق می‌برد جمله یکیست

چونک جمع مستمع را خواب برد

سنگهای آسیا را آب برد

رفتن این آب فوق آسیاست

رفتنش در آسیا بهر شماست[۷]

بیستم آبان هزار و سیصد ونود و چهار

حسین پورفرج

پی‌نوشت‌ها:

[۱] دیوان حافظ، غزل ۲۰۶

[۲] افزودۀ م.

[۳] شوری، ۱۳

[۴] مثنوی معنوی/دفتر سوم/ بخش ۹۶

[۵] مائده،۶۴

[۶] عنکبوت، ۴۶

[۷] مثنوی معنوی/دفتر سوم/ بخش ۹۶