تحصیلات عالی, عاملی تعادل بخش

زنان به اقتضای جایگاهی كه در ساختار خانواده و جامعه دارند و موقعیت هایی كه در آن قرار می گیرند, امكانات و محدودیت هایی برای عمل دارند, همچنان كه موقعیت زنانه و مردانه برای زنان و مردان امكانات و محدودیت های متفاوتی فراهم می آورد

آنچه به عنوان مرد‌سالاری شناخته می‌شود و عامل مهم در محدودیت زنان از بعضی فرصت‌هاست، نتیجه شرایطی است كه با تأهل پیش‌ می‌آید. عوامل گوناگونی در انجام فعالیت‌های فرهنگی مداخله دارند كه بخشی از این عوامل، مستقیم و غیرمستقیم از پایگاه فرد تأثیر می‌پذیرد.

▪ اشاره: "فعالیت فرهنگی زنان ایرانی: مطالعه كتاب و نشریه"

عنوان پژوهشی است كه دكتر احمد رجب زاده با حمایت دفتر طرح‌های ملی در سال ۷۸ به انجام رسانده است.

زنان به اقتضای جایگاهی كه در ساختار خانواده و جامعه دارند و موقعیت‌هایی كه در آن قرار می‌گیرند، امكانات و محدودیت‌هایی برای عمل دارند، همچنان كه موقعیت زنانه و مردانه برای زنان و مردان امكانات و محدودیت‌های متفاوتی فراهم می‌آورد.

از جمله عواملی كه موجب تغییر موقعیت زنان می‌شود "ازدواج" و به بیانی "تأهل" است. چنان كه از نگاه بعضی فمینیست‌ها، آنچه به عنوان مردسالاری شناخته می‌شود و عامل مهم در محدودیت‌ زنان از بعضی فرصت‌هاست، نتیجه شرایطی است كه با تأهل پیش می‌آید یعنی تشكیل خانواده و موقعیتی كه زنان در خانواده می‌یابند، همچنین خانه‌داری یا شاغل بودن، پیامدهای متفاوتی بر آزادی عمل زنان متأهل دارد.

علاوه بر آزادی عمل، وضع و موقعیت زنان، مرتبط با درجاتی از بهره‌مندی یا محرومیت از امكانات و فرصت‌هاست.

تأهل و اشتغال موقعیت‌هایی هستند كه در رفتار و روحیات زنان تأثیراتی عمیق بر جای می‌گذارد و موجب تمایز آنها از سایر گروه‌های زنان می‌شود. در این زمینه، فعالیت فرهنگی از جمله عرصه‌هایی است كه از موقعیت‌های زنان تأثیر می‌پذیرد. در این پژوهش براساس داده‌های طرح "فعالیت و مصرف فرهنگی خانواده"، انجام فعالیت فرهنگی، مطالعه كتاب و نشریه بین زنان مجرد و متأهل، زنان متأهل شاغل و خانه‌دار در ایران، با كنترل متغیرهای مهم تحصیلات و طبقه اجتماعی مقایسه شده است.

داده‌هایی كه برای این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته، داده‌های طرح پیمایشی "فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی" است.

این طرح در سال ۱۳۷۸ در ۲۸ شهر مركز استان با جمعیتی در حدود ۲۰ میلیون با نمونه‌ای به حجم ۱۴هزار خانواده اجرا شد. افراد نمونه ۶۵۴۴۰ نفر است. از این تعداد ۲۴۰۱۷ نفر را زنانی تشكیل می‌دهند كه سنی بیش از ۱۴ سال دارند كه فعالیت فرهنگی آنها در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است.

همچنین در پژوهش حاضر، در خصوص فعالیت‌هایی چون "مطالعه كتاب"، "مطالعه نشریه"، "تماشای ویدیو"، "رفتن به سینما"، "گوش دادن به رادیو"، "استفاده از انواع نوارهای صوتی"، "تماشای تلویزیون"، "انواع فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی" و "ورزش و بازی" پرسش شده است.

با توجه به اینكه كتابخوانی و مطالعه روزنامه مستلزم داشتن سواد است ، مقایسه بین سه گروه دارای تحصیلات ابتدایی، متوسطه و عامی انجام شده است.

● چارچوب نظری

فعالیت فرهنگی، فعالیتی است كه حول "تولید"، "به‌كارگیری"، "انتقال"، "استفاده، مصرف معانی نمادها و شكل دادن" و "تغییر و ارتقای حیات روحی و معنوی افراد" شكل می‌گیرد.

اگر آن را به نحو سلبی تعریف كنیم، می‌توان به فعالیت غیراقتصادی و سیاسی تعریف كرد. چنان كه در درك معمول هم، ‌چنین تلقی وجود دارد و به طور ضمنی فعالیت‌ اجتماعی اختیاری را هم شامل می‌شود.

این فعالیت در اشكال ناب و خلاق آن، به آفرینش و خلق آثار فرهنگی منجر می‌شود. كاری كه هنرمندان، شعرا، فلاسفه، اندیشمندان و پدید‌آورندگان صور مكتوب، صوتی و تصویری انجام می‌دهند.

در انجام فعالیت فرهنگی از هر نوع آن، عوامل گوناگونی مداخله دارند كه بخشی از این عوامل مستقیم و غیر مستقیم از پایگاه فرد تأثیر می‌پذیرد. یكی از عواملی كه نقش تعیین‌كننده در انجام آن دارد، زمان فراغت است. افراد و گروه‌هایی كه زمان فراغت بیشتری دارند، امكان پرداختن به فعالیت فرهنگی برای آنها بیشتر است. این امر به نوبه خود از تكالیف نقشی و میزان درگیر بودن فرد در وظایف نقش تأثیر می‌پذیرد.

اگر مصادیق فعالیت فرهنگی را مقولاتی چون مطالعه كتاب و نشریه بدانیم، اقدام به آن، علاوه بر داشتن زمان فراغت، مستلزم داشتن تحصیلات است. همان‌طور كه سود جستن از موسیقی، یا پرداختن به آن مستلزم درجاتی از پرورش حس موسیقایی است. بر این اساس می‌توان گفت، تحصیل شرایط ذهنی و روانی استفاده از تولیدات فرهنگی، مؤلفه دیگری است كه در نوع و میزان فعالیت فرهنگی مؤثر است.

● چارچوب تحلیلی

زنان در یك نگاه كلی، بر مبنای تأهل، طبقه‌بندی و حتی قشربندی می‌شوند. زنان در ساخت خانواده به عنوان دختر و همسر، وظایف و حقوق متفاوت و به اقتضای آن دارای امكانات گوناگونی در بهره‌مندی از فرصت‌ها و امكانات هستند. در جامعه ما معمولاً زنان متأهل وظیفه سنگین انجام فعالیت‌های درون خانه و تربیت فرزند و كمك به معاش خانواده را بر عهده دارند، در حالی كه دختران از انجام چنین وظایفی معاف هستند یا درگیر چنین فعالیت‌هایی نیستند. به اقتضای همین شرایط، زمان فراغت دختران بیش از زنان و در نتیجه امكان فعالیت و مصرف فرهنگی آنها بیش از زنان است.

بین زنان متأهل نیز، موقعیت خانه‌داری و شاغل بودن، وجوهی تفاوت‌‌ گذار است. به اقتضای امكاناتی كه برای زنان شاغل وجود دارد و به اقتضای تغییری كه در محدوده تكالیف نقشی آنها پدید می‌آید، انتظار می‌رود كه زنان خانه‌‌دار به لحاظ فعالیت فرهنگی در مرتبه‌ای پایین‌تر از زنان متأهل شاغل قرار داشته باشند.

تفاوت بین دختران، زنان متأهل، زنان متأهل خانه‌دار و شاغل فرضیه‌های اصلی مورد بررسی هستند، اما از آنجا كه فعالیت‌ فرهنگی از متغیرهای دیگری چون پرورش فرهنگی، امكانات، دسترسی به امكانات، ذائقه و روان‌شناسی خاص تأثیر می‌پذیرد، برای بررسی تأثیر موقعیت‌های مورد اشاره لازم است كه این متغیرها به نحوی كنترل شوند تا سهم موقعیت‌های مذكور مشخص شود.

از جمله شاخص‌هایی كه به نحوی با متغیرهای تعیین‌كننده پیوند دارد و قابل بررسی تجربی است، تحصیلات است. تحصیلات، متغیری است كه اگر چه اشاره به یك موقعیت ساختاری ندارد، اما از مؤلفه‌هایی است كه نقش تعیین‌كننده و مداخله‌گر در موقعیت زنان دارد. تحصیلات به تبع امكاناتی كه برای اشتغال فراهم‌ می‌آورد، شرایط زنان را حتی در موقعیت خانه‌داری تغییر می‌دهد. علاوه بر این، به خاطر آثار روانی‌‌ كه برای فرد به ارمغان می‌آورد، به اقتضای تفسیر‌پذیری نقش‌ها، این امكان را برای زنان پدید می‌آورد كه در تعبیر وظایف نقش خود، آن را به نفع موقعیت خویش تفسیر كنند، به همین جهت متغیری است كه نسبت به متغیر موقعیت خانه‌داری و تأهل، مداخله‌گر و تعیین‌كننده است. همچنین تحصیلات به طور مستقیم با پرورش فرهنگی و تغییر ذائقه ربط دارد، به همین جهت انتظار می‌رود كه با افزایش تحصیلات، نسبت فعالیت فرهنگی زنان افزایش یابد.

با این حال در صورتی كه در گروه‌های تحصیلی گوناگون، فعالیت‌ فرهنگی زنان متأهل كمتر از دختران باشد، می‌توان آن را به موقعیت آنان نسبت داد.

همچنین انتظار می‌رود كه بین زنان خانه‌دار و شاغل متأهل در گروه‌های تحصیلی گوناگون تفاوت وجود داشته باشد.

مریم حسینی‌نژاد

---