روی حرف خود بایستید

برای ایجاد روابط اجتماعی, توجه و گوش فرا دادن به افکار و احساسات دیگران, اهمیت اساسی دارد مردم معمولاً به طور غیرمستقیم اطلاعات خویش را ارائه می دهند که می توان از آنها به عنوان سرنخ برای ایجاد ارتباط مناسب استفاده کرد

● آشنایی با مهارت‏های ابراز قاطعیت و جرأتمندی

برای دفاع از حق خویش، پیش از هر چیز، باید حقوق خود را بشناسید و آن گاه چگونگی اِعمالش را یاد بگیرید. در هر منازعه، انسان علاوه بر روش جنگ یا گریز، می‏تواند از شیوه نیرومند گفت‏وگو استفاده کند. همه چیز به این بستگی دارد که بتواند قاطعانه صحبت کند؛ صرف آشنایی با حقوق ویژه کافی نیست و برای این منظور، آشنایی با پاره‏ای از مهارت‏های کلامی لازم است با برخی از این مهارت‏ها، بیشتر آشنا می‏شویم:

۱) پافشاری در بیان خواسته‏

این روش معمولاً اولین روشی است که آموزش داده می‏شود. افراد معمولاً پس از بیان درخواست خود و شنیدن «نه»، سکوت می‏کنند و تسلیم می‏شوند. باید توجه داشته باشید که طرف مقابل شما، مثل بقیه، بیش از چند «نه» در ذخیره ندارد و شما به کمی مقاومت احتیاج دارید. یکی از مهم‏ترین جنبه‏های قاطعیت در گفت‏وگو، استقامت و روی حرف خود ایستادن است. شما باید یاد بگیرید که بدون عصبانیت و بی آن که کنترل خود را از دست بدهید، روی حرف خود بمانید و استقامت به خرج دهید. بیشتر اوقات برای آن که در برخوردها و درگیری‏ها پیروز شوید، باید استقامت به خرج دهید و روی حرفتان بمانید.

شخص بی‏قاطعیت، در برابر کمترین مقاومت طرف مقابل و در برابر اولین چرا و با شنیدن نخستین استدلالی که شخص مقابل در حمایت از نظرش می‏کند، تسلیم می‏شود و میدان را خالی می‏کند. شخص بی‏قاطعیت، برای تجهیز شدن به سلاح پایداری، نباید در جواب «چراها»، به عذر و بهانه متوسل شود؛ مهم این است که چیزی را می‏خواهد و باید سرزنش‏های دیگران را فراموش کند.

به طور خلاصه، برای پیدا کردن قاطعیت کلامی، یک راه این است که بی‏توجه به گوشزدهای دیگران، موضوعی را تکرار کنیم. در این روش، بی آن که تحت تأثیر گفته سایرین قرار بگیرید، خونسرد و محترمانه روی حرف خود بایستید و نظر خود را به طرف مقابل بقبولانید. هدف، تکرار یک جمله و عبارت نیست؛ منظور این است که در هر عبارتی که انتخاب می‏کنید، درس مقاومت و پایداری یاد بگیرید.

۲) پافشاری در «نه» گفتن‏

پافشاری در «نه» گفتن، شکلی از پافشاری در بیان خواسته است. در این روش، فرد در برابر سماجت دیگران، برای قبولاندن یک نظر - برای مثال به فروش رساندن یک کالا یا دست‏یابی به یک وسیله - روی گفتن «نه»، پافشاری می‏کند.

البته می‏توان از کلمات دیگری استفاده کرد یا شکل رد و انکار را به گونه‏های مختلف بیان داشت؛ ولی جوهر پیام، باید عدم قبول را در برداشته باشد. برای این کار، از عباراتی نظیر علاقه‏ای به این کار ندارم، نه نمی‏توانم و...، استفاده کنید.

فرد بدون توجه به سؤال و گفته‏های دیگران، حرف خودش را می‏زند. ما عادت کرده‏ایم که به پرسش دیگران پاسخ دهیم؛ زیرا خیال می‏کنیم که وقتی کسی با ما صحبت می‏کند، باید حتماً جوابی داشته باشیم و باید نسبت به هر آن چه می‏گوید، واکنشی نشان دهیم. برای رهایی از شر سلطه‏جویی، به تمرین در «نه» گفتن نیاز است.

۳) توافق‏

خیلی‏ها می‏پرسند که اگر طرف مقابل در برابر قاطعیت‏ها تسلیم نشد، آن گاه چه کنیم؟ جواب این است که عزت نفس، نسبت به هر چیز دیگر مقدم است. در نتیجه، اگر عزت نفس خود را در جریان اِعمال حق خود محترم شمردید و رعایتش کردید، حتی اگر بی‏درنگ به خواسته خود نرسید، احساس خوبی خواهید داشت. در این گونه مواقع، شما می‏توانید به مصالحه عملی و مؤثری برسید؛ برای مثال، می‏توانید با رعایت نظر طرف مقابل، فرصتی برای تعمیر یا تعویض کالایتان تعیین کنید؛ البته اگر این مصالحه به قیمت زیر پاگذاشتن عزت نفس باشد، توصیه نمی‏شود. در واقع، باید ببینیم در کجا باید دست به مصالحه بزنیم و از قاطعیت کلامی بپرهیزیم.

مواردی پیش می‏آید که به خرج دادن قاطعیت، عاقلانه نیست؛ یکی از آنها هنگامی است که بروز حوادث، دور از کنترل شماست. در این مواقع، قاطعیت به خرج دادن، احمقانه و چه بسا خطرناک است. در درگیری‏های حقوقی و یا در مواردی که احتمال آسیب‏های جسمی وجود دارد، باید حتی‏المقدور از موضع خود عدول یا سکوت کنید و حرفی نزنید؛ بلکه باید به گونه‏ای عمل کنید که با حفظ مصالحه، به عزت نفس شما آسیب وارد نشود.

۴) توسعه روابط اجتماعی‏

برای ایجاد روابط اجتماعی، توجه و گوش فرا دادن به افکار و احساسات دیگران، اهمیت اساسی دارد. مردم معمولاً به طور غیرمستقیم اطلاعات خویش را ارائه می‏دهند که می‏توان از آنها به عنوان سرنخ برای ایجاد ارتباط مناسب استفاده کرد. مهارت لازم دیگر، ارتباط مؤثر و شناساندن خود است. وقتی از تمایلات و خواسته‏های خود صحبت می‏کنید و دیدگاه‏ها و واکنش‏های خود را عیان می‏سازید، ارتباط بهتری ایجاد می‏شود.

اگر تنها به گفته‏های طرف مقابل توجه کنید و از خود مایه‏ای نگذارید، چه بسا هم‏صحبت شما نیز به تدریج سکوت کند. باید نظرتان را با صراحت مطرح کنید و از احساساتتان با دیگران صحبت کنید. این بیان، هم شامل احساسات مثبت و هم منفی می‏شود. اگر مایل نیستید وسیله‏ای را در اختیار دوست خود بگذارید، صراحتاً آن را بیان کنید و از احساس خود نیز بگویید؛ مثلاً بگویید: «از در اختیار گذاردن اتومبیل معذورم؛ زیرا احساس نگرانی شدیدی پیدا می‏کنم».

اگر دوست در مقام نصیحت و پاسخ‏گویی، بی‏مورد بودن طرز فکر و احساستان را پیش کشید، می‏توانید خیلی ساده بگویید: «بله، شاید حق با شما باشد؛ اما به هر صورت، چیزی است که وجود دارد و احساسی است که فعلاً دارم». وقتی با دوست خود صحبت می‏کنید، تا می‏توانید در چشمان او نگاه کنید؛ زیرا نگاه نکردن، به چشم مخاطب از مهم‏ترین نشانه‏های تشویش و اضطراب است.

۵) خود را به خنگی زدن‏

این روش به خصوص در برخورد با انتقاد، خیلی مؤثر است. در روبه‏رو شدن قاطع با انتقاد سلطه‏جویانه، لازم نیست منکر انتقاد شوید یا موضع تدافعی بگیرید و انتقاد را با انتقاد جواب دهید. در این صورت، لازم است کارهای زیر را انجام دهید:

الف) حقیقت انتقاد دیگران را بپذیرید؛ برای مثال، دختری که مادر سخت‏گیرش یک لحظه از دخالت در کار او دست بر نمی‏دارد، می‏تواند خودش را به خنگی بزند و خیلی راحت با آن برخورد کند:

مادر: «باز که تا دیروقت بیرون بودی»؟

دختر: «درست است؛ دیشب باز هم تا دیروقت بیرون بودم».

ب) درستی احتمالی گفته‏های انتقادآمیز دیگران را بپذیریم (پذیرش اشتباه). در مورد مثال بالا، اگر مادر، دختر را صریحاً به اشتباه‏کاری متهم کند، دختر باز هم می‏تواند از روش فوق استفاده کند و از معرکه نجات یابد. به مثال زیر دقت کنید:

مادر: «اگر بخواهی شب‏ها دیر به منزل بیایی، ممکن است دوباره مریض شوی».

دختر: «مادر! شاید حق با شما باشد» یا «احتمالاً درست می‏گویید» یا «قبول دارم؛ اگر تا دیروقت بیرون نمی‏ماندم، احتمالاً بیشتر می‏خوابیدم».

ج) می‏توانیم واقعیات موجود در گفته‏های منطقی را که مردم از آن برای سلطه‏جویی بر ما استفاده می‏کنند، قبول کنیم (توافق با اصول).

به طور کلی، در این روش، فرد در برابر انتقاد سلطه‏جویانه، با پذیرفتن واقعیت، پذیرفتن اصول یا پذیرفتن اشتباه روبه‏رو می‏شود. برای این منظور، می‏توان از فردی خواست تا درصدد انتقاد از پوشش، نحوه غذا خوردن، خصوصیات اخلاقی و... ما برآید و ما با همین روش با او برخورد کنیم. در واقع، در این گونه تمرینات، شما یاد می‏گیرید که دقیقاً روی حرف انتقاد کننده فکر کنید و یاد می‏گیرید که شنونده خوبی باشید و به جای پیشداوری نسبت به کلمات انتقاد کننده، به آنها آن طور که هست توجه کنید.

۶) تأیید منفی‏

برای نشان دادن قاطعیت بیشتر در زندگی با دیگران، باید بتوانیم با انتقاد دیگران روبه‏رو شویم. گاهی ممکن است اشتباهاتی از ما سر بزند. برای برخورد درست با اشتباهاتی که می‏کنید، باید به روشی تجهیز شوید و بدانید که اشتباه، تقصیر نیست.

اگر در مواجهه با اشتباه، به شیوه قاطعیت مجهز نباشید، تحت تأثیر احساس تقصیر و اضطراب از ناحیه دیگران، زیر سلطه می‏روید و یا حالت تدافعی می‏گیرد و منکر اشتباه خود می‏شوید و به اصطلاح، برای عقب نماندن، شما هم از انتقاد کننده، انتقاد می‏کنید و در هر حال، حال و روزتان از آن چه هست، بدتر می‏شود.

واکنش درست در برابر اشتباه چیست؟ خیلی ساده است؛ اشتباه، جز اشتباه، چیز دیگری نیست و باید آن را به همین شکل بپذیرید. نام این روش، «تأیید منفی» است و برای مواجهه حساب شده با اشتباه، می‏توان از آن استفاده کرد. اگر اشتباهی مرتکب شده، با عکس‏العمل خصمانه‏ای روبه‏رو شدید، خیلی ساده آن را قبول کرده، انتقاد کننده را تأیید کنید؛ مثلاً اگر کسی گفت: «خوب پیشرفت نمی‏کنی»، در پاسخ بگویید: «بله، حق با شماست؛ جدیت لازم را به خرج ندادم» (تأیید منفی).

در انتقاد به شایستگی‏ها، عادت‏ها و یا وضع ظاهرمان هم می‏توانیم با این روش مواجهه شویم. به مثال زیر دقت کنید:

انتقاد کننده: «علی! درست نیست آدمی با شخصیت تو، این طوری راه برود».

علی: «بله، خودم هم متوجه شده‏ام که بدجوری راه می‏روم» (تأیید منفی).

انتقاد کننده: «چرا موهای سرت را زیاد کوتاه کردی؟ اصلاً بهت نمی‏آید».

شما: «بله، کار مضحکی کردم؛ خودم هم خوشم نمی‏آید». (تأیید منفی).

نکته مهمی که باید متذکر شد، این است که در مسائل حقوقی و جسمانی، از این روش استفاده نکنید. اگر کسی به شما بگوید: «چرخ اتومبیل شما از روی پایم گذشت»، واکنش مناسب این نیست که بگویید: «بله، موافقم چه کار مضحکی کردم»؛ بلکه بهتر است بگویید: «بفرمایید برای معالجه پایتان چه کار می‏توانم انجام دهم».

۷) پرس‏وجوی منفی‏

در مواجهه با کسانی که با آنها صمیمی نیستید و روابط رسمی دارید، روش «خود را به خنگی زدن»، مفید و مناسب است؛ اما اگر شخص انتقادکننده، کسی است که با او در تماس دائم هستید، باید کاری کنید که او هم درس قاطعیت را بیاموزد و میل سلطه‏جویی‏اش کاهش یابد. برای این هدف، روش «پرس‏وجوی منفی» را توصیه می‏کنیم.

در این روش نیز انتقاد، انکار نمی‏شود و شما نباید موضع تدافعی بگیرید و مقابله به مثل کنید و به جای همه این کارها، باید اطلاعات بیشتری از او بگیرید و کاری کنید که او توضیح بیشتری بدهد و انتقادش را بشکافد.

برای درک مفهوم «پرس‏وجوی منفی»، به تفاوت میان دو جمله شبیه به هم که در جواب یک انتقاد واحد داده شده، توجه کنید؛ فرض کنید همسرتان از رفتن شما به یک میهمانی، دل‏گیر است و دل‏گیری خود را بیان می‏کند. شما به دو شکل می‏توانید واکنش نشان دهید:

۱) نمی‏فهمم میهمانی رفتن من، چه اشکالی دارد؟

۲) حالا چطور شده که از میهمانی رفتن من دل‏گیر شده‏ای؟

جمله اول، واکنشی صریح و غیرتدافعی است که شما با روش «پرس‏وجوی منفی»، با همسرتان برخورد کرده‏اید و با لحنی ملایم، خواستار توضیح بیشتری هستید تا نظرش را با شما در میان بگذارد؛ اما جمله دوم، کاملاً تدافعی است و لبه تیغ حمله را متوجه همسرتان می‏کند. در شکل دوم، همسرتان، پاسخ شما را به دل می‏گیرد و آن را علیه خود تفسیر می‏کند.

در روش پرس‏وجوی منفی، شما می‏توانید هر پاسخ از طرف مقابل را با روش پرس‏وجوی منفی، بیشتر بکاوید تا به جایی برسید که علت اصلی ناراحتی و ناخرسندی فرد را بیابید. مسائلی چون سر وقت حاضر شدن، وقت اختصاص دادن، طرز لباس پوشیدن، آراستگی، نظافت، پول دادن، پول گرفتن، تقسیم کارها، قبول مسئولیت در قبال بچه‏ها و چیزهایی از این قبیل، از مسائل معمولی مورد اختلاف زوجین می‏باشند. با روش پرس‏وجوی منفی در هر یک از زمینه‏های فوق، می‏توان به درک ناراحتی‏های فرد مقابل رسید و از طریق صحبت و مذاکره، توافقی میان خواسته‏های طرفین به وجود آورد.

نکته آخری که تذکر آن لازم است، این است که در روابط متقابل و پیچیده زندگی روزمره، به منظور اعمال قاطعیت و شهامت روزافزون، آشنایی بیشتر با حقوق پایه و نیز به کار بستن مستمر روش‏های مقابله‏ای شجاعانه، لازم است. در یک رابطه زنده، این روش‏ها می‏باید با هم و با توجه به شرایط، استفاده شوند.

عباس بخشی‏پور رودسری، مرکز مشاوره دانشجویی دانشگاه تهران‏