زندگی روی شیب ۱۵ درصد

حرکت از جنوب شهر به شمال شهر سخت است قلبت تند می زند نفس هایت به شماره می افتد عرق می کنی قدم هایت کند می شود و اما از شمال به جنوب شهر که راهی می شوی انگار نه انگار نه ضربان قلبت تند می شود نه نفس هایت به شماره می افتد و این همه از خاصیت زمینی است که سرپایینی می رود

حرکت از جنوب شهر به شمال شهر سخت است؛ قلبت تند می‌زند؛ نفس‌هایت به شماره می‌‌افتد؛ عرق می‌کنی؛ قدم‌هایت کند می‌شود و... اما از شمال به جنوب شهر که راهی می‌شوی انگار نه انگار؛ نه ضربان قلبت تند می‌شود؛ نه نفس‌هایت به شماره می‌افتد و این همه از خاصیت زمینی است که سرپایینی می‌رود.

زمینی در شهر کوهپایه ای مانند تهران شیبی همیشگی دارد؛ شهر ما از معدود شهرهای جهان است که از سه طرف و با شیب های متفاوت دارای کوهستان است، از شمال به جنوب در دامنه کوهستان شمیرانات ۱۰ تا ۱۵ درصد از تجریش تا تپه های عباس آباد با شیب متوسط ۳ تا ۵ درصد از عباس آباد تا خیابان انقلاب ۲ درصد و از مرکز شهر تهران تا کناره ۱ درصد است. از سمت جنوب به شمال، ارتفاع زمین افزایش می یابد به طوری که اختلاف ارتفاع بین قسمت های پست حدود ۹۰۰ متر و قسمت های مرتفع تا ۱۸۰۰ متر دیده می شود.

انگار شهروندان در هر منطقه ای از شهر تهران که باشند روی شیب قرار گرفته اند؛ زندگی روی شیب متوسط ۱ تا ۱۵ درصد که در برخی مناطق به بالای ۱۵ درصد هم می رسد؛ پایتخت را به شهر سربالایی ها تبدیل کرده است.

● شهر سربالایی و سرپایینی ها

خیابان های مناطق شمالی شهر را دیده اید؟ هر چه به بالا می روید گونه ای خاص از معماری شهری را می بینید؛ خانه هایی که بالادستی و پایین دستی دارند.

خیابان هایش هم همین طور است ؛ یا به سمت بالا در حرکت خواهید بود یا به سمت پایین خواهید دوید.

اگر مسیر خیابان هم شرقی غربی باشد باید مواظب باشید به سمت جنوب خیابان کشیده نشوید، ماشین ها تقریبا باید تمام طول مسیر تردد خود را نیم کلاج بروند و افراد مسن و آنهایی که سن و سال شان چندان بالا نیست هم بسادگی امکان تردد ندارند.این فقط نمونه ای از شیب زمین در مناطق شمالی تهران است که هرچه به سمت جنوب در حرکت هستیم این شیب به حالت تعادل خود نزدیک تر شده و ساختمان سازی ها از حالت سربالایی به سرپایینی می رسد.

این شیب همیشگی شهر ما البته دارای برخی نقاط مثبت است که به واسطه آن در بسیاری از هزینه ها صرفه جویی شده است، در زمان قدیم تهران به روستایی شبیه بود که به واسطه آب های روان بسیارش و درختان پرشمارش معروف بود.

آب ها از دامنه کوه های البرز روان می شدند و با آبیاری درختان به پایین ترین قسمت تهران می رسیدند، امروزه نیز همین عامل باعث شده است تا درختان حاشیه ای خیابان ها و فضای سبز شهر بدون استفاده از تجهیزات فنی مهندسی آبیاری شوند و حتی گاهی این آب روان باعث می شود تا قسمت های قابل توجهی از شهر شسته و رفته شود.

نکته دیگر از مزایای شیب تهران، ماندگار نشدن آب و جمع نشدن آن در شهر است که در صورت وقوع باعث به وجود آمدن گودال ها و حوضچه های آب می شد.

صمد نگین تاجی، کارشناس شهرسازی و امور بحران مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران در گفت وگو با جام جم، پیشینه شناخت مزایای شیب و استفاده از آن در مکان یابی، طراحی و معماری شهرها را در گذشته های دور می بیند و می گوید: در معماری سنتی ما، معماران به گونه ای در طراحی شیب و استفاده از آن خبره بوده اند که نحوه طراحی و مکان یابی آنها با اصول پایداری معماری و شهرسازی مطابقت و همخوانی بسیار دارد برای مثال در ناحیه ای بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ متر بالاتر از سطح دره و شیب، هوای این ناحیه نسبت به دیگر دامنه های شیب دارای دمای بالاتری است که به کمربند حرارتی معروف است. جالب است که معماران ایرانی بناهای خود را در این منطقه احداث می کردند درحالی که امروزه شهرسازی ما تحت تاثیر مسائل اقتصادی قرار گرفته و همین امر موجب شده در ساخت و سازها چندان به اهمیت موضوع شیب توجه نشود.

● شیب زمین؛ هم فرصت هم تهدید

کارشناسان می گویند شیب زمین در زندگی شهری هم می تواند فرصت باشد هم تهدید؛ فرصت از آن جهت که می تواند بستر و شرایط لازم برای اجرای برخی طرح ها و برنامه های شهری را فراهم کند و تهدید از آن جهت که به طور بالقوه احتمال وقوع حوادث در شرایط اضطراری را افزایش می دهد یا شرایطی فراهم می کند که اجرای برخی طرح ها و پروژه های شهری را غیرممکن کرده یا با موانع پیچیده مواجه می کند.

جاری بودن آب های سطح شهر به علت شیب آن، از فاسد شدن آب و بوی تعفن ناشی از آن جلوگیری می کند و این یکی از ویژگی های مثبت وجود شیب برای شهری مانند تهران است.نگین تاجی با اشاره به فرصت های دیگری که وجود شیب در اختیار شهرمان گذاشته توضیح می دهد: شیب تهران باعث به وجود آمدن نشانه های شاخص طبیعی در شهر تهران و باعث ایجاد منظرگاه های مختلف و زیبا شده است. وجود توپوگرافی (ویژگی های فیزیکی سطح زمین شامل پستی و بلندی ها) متنوع در شهر تهران (برای مثال تپه های عباس آباد) باعث شده شهر تهران دارای سیمای مختص به خود باشد، که این فیزیک و کالبد نمادی از هویت شهر تهران شده باشد.

به گفته این کارشناس، تحقیقات نشان می دهد ساختمان هایی که روی یک شیب ۲۰ درصد به سمت جنوب واقع شده اند، نسبت به ساختمان های مشابه که روی زمین تخت واقع شده اند حدود ۵۰ درصد انرژی کمتری برای حفظ دمای داخل نیاز دارند به همین دلیل در شهری مانند تهران که دارای شیب رو به جنوب است با اندکی تمهیدات برای جلوگیری از سایه اندازی ساختمان ها روی هم یا روی خیابان ها می توان دسترسی بیشتر به نور خورشید فراهم کرد.

● ساخت و سازهای روی شیب و خطر لغزش

علاوه بر ظرفیت ها که وجود شیب برای تهران فراهم کرده و ما متاسفانه از آنها نتوانستیم بخوبی استفاده کنیم، شیب می تواند تهدیدی برای شهرسازی تهران نیز باشد.

کارشناس شهرسازی و امور بحران مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران در این باره می گوید: طراحان شهری بر این باورند که قابلیت پیاده روی در پیاده روها به عنوان گام نهایی در طراحی شهرهای مردم پسند به حساب می آید، عابران پیاده به شبکه ای فراگیر از پیاده روها با شیب ۳ تا ۸ درصد نیاز دارند تا دسترسی مستقیم به بسیاری از مبداها و مقصدها فراهم شود و سفرهای کوتاه پیاده تسهیل شوند، اما در شهر تهران بسیاری معابر دارای شیب بالاتر از ۱۰ درصد است که این فرصت پیاده روی را از شهروندان می گیرد.

نگین تاجی، از پدیده لغزش زمین به عنوان یکی از نکات منفی شیب نام برده و ادامه می دهد: اگر در محیط شهری ساخت و ساز روی شیب به گونه ای باشد که تعداد ساختمان های ساخته شده روی شیب های تند و پرتگاه های کوهستانی شهر تهران افزایش یابد، امکان رخ دادن پدیده زمین لغزش بالاتر می رود و می تواند زمینه خسارات جبران ناپذیری را به بار آورد.

شیب زمین به عنوان ویژگی منحصر به فرد جغرافیایی برخی شهرها، استعداد بالقوه ای است که کارشناسان شهرسازی تاکید دارند؛ نباید نسبت به فرصت ها و تهدیدهایی که وجود این شیب پیش روی زندگی شهری و ساکنان شهرهایی که با چنین ویژگی جغرافیایی مواجه هستند، قرار می دهد بی تفاوت بود.

ویژگی خاصی که مسئولان شهری با بهره گیری از نظر کارشناسان معماری و برنامه ریزی شهری می توانند آنجا که نیاز است آن را به فرصتی مغتنم در ساخت و سازها و اجرای دیگر پروژه های شهری تبدیل کنند.

● اروپایی ها و تجربه استفاده از ظرفیت شیب

در شهر هایی که دارای تغییرات عمده توپوگرافی هستند وجود پستی و بلندی ها باعث تغییر بادهای غالب و تبدیل آن به باد محلی می شود.

علاوه بر این در شب های بدون باد، غالبا در جابه جایی هوای سنگین بیشترین تاثیر را دارد، در بسیاری از شهرها از این ظرفیت برای تهویه هوا استفاده می کنند. برای استفاده از این منابع در مناطق شهری، فضاهای سبز و مناطق کمتر توسعه یافته را روی شیب قرار می دهند (در شهر تهران متاسفانه بلندمرتبه سازی و تراکم بیشتر در مناطق شمال شهر است) تا یک منبع هوای خنک برای جابه جا شدن با هوای گرم برخاسته از مناطق متراکم پایین تر و مرکز شهر ایجاد کند.

در کشورهای پیشرفته دنیا از این توانمندی بخوبی استفاده می کنند برای مثال شهر اشتوتگارت آلمان یک شهر دره ای با بادهای آرام و مکرر و وارونگی هوا است و با استفاده از طرح جامعی که براساس باد و شیب تهیه شده است سیستمی از راهروهای باز هوای خنک کم فشار فضاهای سبز را از میان مناطق کم تراکم به مرکز شهر وصل می کند تا بتوانند کوران طبیعی در شهر ایجاد کنند.

پوران محمدی