تاریخچه و سیر تحول روابط عمومی در ایران

آنچه امروز به عنوان واحد روابط عمومی در ایران مطرح است برای نخستین بار در سال ۱۳۳۰ در شركت نفت سابق ایران و انگلیس, ایجاد شداین پدیدهٔ وارداتی از غرب تاكنون چندین دور تحول را در ایران طی كرده است

آنچه امروز به عنوان واحد روابط عمومی در ایران مطرح است برای نخستین بار در سال ۱۳۳۰ در شركت نفت سابق ایران و انگلیس، ایجاد شداین پدیدهٔ وارداتی از غرب تاكنون چندین دور تحول را در ایران طی كرده است :

۱) روابط عمومی نوین از دههٔ ۱۳۳۰ تا اوایل انقلاب

پس از استقرار مشروطه، اطلاع‌رسانی و جلب حمایت افكار عمومی داخلی و جهانی، مطبوعات، احزاب، مجامع و محافل ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی اهمیت فراوانی یافته بود. مدیران سازمان‌ها و رهبران اجتماعی، مذهبی، سیاسی و اقتصادی در سالهای نخست خود به انجام امور اطلاع رسانی و فعالیت‌های مجاب‌سازی و تبلیغی می‌پرداختند ولی با افزایش حجم كار وادار شدند كه واحد جدیدی را به سازمان خود بیافزایند و افراد متخصص در علم اطلاع‌رسانی و تبلیغاتی را به كار گیرند تا بتوانند این بخش از وظیفه مدیریتی خود را سامان دهند. این افراد كه عمدتاً دارای تجربهٔ روزنامه‌نگاری بودند در نخستین واحدهای دفاتر روابط عمومی كه در آن زمان تحت نام اداره آمار، اطلاعات، انتشارات و تبلیغات قرار داشت، مشغول به كار شدند.(۲۲)

نخستین دفتر روابط با عنوان «دفتر مطبوعات و اطلاعات» در واكنش به ناخشنودی رو به افزایش همگانی، فشارهای سیاسی و رقابت در كنترل منابع نفتی در دههٔ ۱۹۵۰ میلادی (دههٔ ۱۳۳۰ ه. ش) در شركت نفت ایران و انگلیس كه در كنترل انگلیسیها بود، افتتاح شد.

پاره‌ای از وزرات‌خانه‌ها و مؤسسات در اواخر دههٔ ۱۹۵۰ میلادی مبادرت به ایجاد دفاتری با عنوان‌‌هایی نظیر، تبلیغات، انتشارات، ارتباطات، ارتباطات مطبوعاتی و اطلاعات كردند. در دههٔ ۱۹۶۰ میلادی اصطلاح روابط عمومی، مقبولیت عامه یافت و به جای دیگر عنوان‌ها در بخش دولتی و خصوصی ایران به كار گرفته شد.(۲۳)

شركت ملی نفت ایران، در ۲۱ دسامبر ۱۹۶۴ میلادی یعنی ۳۰ آذر سال ۱۳۴۳ هجری شمسی، به عنوان بنیانگذار روابط عمومی در ایران نخستین سیمنار روابط عمومی را در ایران و در آبادان- محل بزرگترین پالایشگاه نفت در جهان- برگزار كرد. دومین سمینار روابط عمومی در ۵ اكتبر ۱۹۶۵ یعنی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ در كرمانشاه برگزار شد. هدف از برگزاری این سیمنارها، شناخت روابط عمومی، مشاركت در اطلاعات و كمك به توسعهٔ روابط عمومی به عنوان یك رشتهٔ درسی بود.

تحول در روابط عمومی ایران با تأسیس مؤسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی در تهران در سال ۱۹۷۰ میلادی یعنی در سال۱۳۴۶ آغاز شد، این مؤسسه آموزشی سیصد دانشجو را جهت تحصیل در دورهٔ لیسانس روابط عمومی پذیرفت. در میان بنیانگذاران این مؤسسه می‌توان از مؤسسه كیهان و دانشگاه تهران و شركت ملی نفت ایران نام برد. این مؤسسه در سال ۱۹۷۱ (۱۳۴۷ ه. ش) به دانشكده ارتباطات اجتماعی تغییر نام داد.(۲۴)

در این دوره فعالیت‌های روابط عمومی شامل جمع‌آوری بریده جراید، توجیه بالاترین مقام سازمان نسبت به پوشش خبری رسانه‌ها و تهیهٔ جوابیهٔ اطلاعات بود.(۲۵)

۲) روابط عمومی پس از انقلاب اسلامی (دورهٔ فترت سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۳) :

روابط عمومی پس از انقلاب اسلامی از سال ۵۷ تا ۶۳ هجری شمسی دورهٔ فترت را گذراند. علی میر سعید قاضی در این زمینه آورده است :

«پس از پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۵۷ پاره‌ای از روابط عمومی‌ها به گمان اینكه در خدمت رژیم سابق قرار داشتند از سوی نسل نخستین مدیران و مسئولان مورد بی‌اعتنایی قرار گرفتند. در حقیقت قضاوت بر مشروعیت روابط عمومی بر اساس فعالیت آنها در مؤسسات دولتی زمان شاه قرار گرفت. رشتهٔ روابط عمومی نیز از فهرست رشته‌های دانشگاهی كشور حذف شد.»(۲۶)

دولت مردانی كه پس از انقلاب اسلامی مسئولیت ادارهٔ مؤسسات و ادارات را پذیرفته بودند با توجه به وجود عوامل گوناگون مانند مشكلات ناشی از بازسازی سازمان‌ها و عدم تجربه در زمینه‌های تبلیغات ارتباطات و مسایل دیگر چندان توجهی به فعالیت‌های روابط عمومی نشان ندادند. در این مقطع، واحد، روابط عمومی و ارشاد اسلامی در سازمان‌ها، عموماً با مدیریت جدید كارهای ارتباطی و روابط عمومی را پیش بردند.(۲۷)

به تدریج كه كارهای موسسات و سازمان‌ها به روال عادی بازگشت و جریان امور سیر طبیعی خود را در مدیریت‌ها آغاز كرد، كمبود فعالیت‌های روابط عمومی به شدت احساس شد.

به همین دلیل در ۴ تا ۶ اسفند سال ۱۳۶۳، از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سمیناری سه روزه جهت بررسی مسائل بنیادی روابط عمومی برگزار شد. حضور همهٔ شخصیت های تراز اول مملكت و سخنرانی‌ در سمینار نشانگر اهمیت و ارزش روابط عمومی در مدیریت های سازمان‌ها و مؤسسات مملكتی بود.

در حقیقت مسألهٔ بازسازی روابط عمومی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با ابلاغ مصوبات جلسهٔ ۱۶ اردیبهشت سال ۶۴ هیأت دولت آغاز شد و واحدهای روابط عمومی به فعالیت‌های اصلی خود یعنی اطلاع رسانی و تبلیغات بازگشتند.(۲۸)

۳) دورهٔ جنگ تحمیلی و پس از آن (سالهای ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۶)

دو سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، عراق به ایران حمله كرد. در این زمان واحدهای روابط عمومی به بسیج نیروی انسانی و اعزام كارمندان داوطلب به جبهه پرداختند. در طول دورهٔ جنگ، دوره های كوتاه مدت و بلندمدت آموزش روابط عمومی به وسیلهٔ مركز آموزش مدیریت دولتی برای آموزش كارمندان روابط عمومی مؤسسات دولتی و غیردولتی تشكیل شد.

رشتهٔ روابط عمومی كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی از فهرست آموزش عالی حذف شده بود. در سال ۱۳۶۸ در دانشكدهٔ علوم اجتماعی علامه طباطبایی كه نام همان دانشكده علوم ارتباطات اجتماعی سابق بود، بازگشایی شد. دانشگاه آزاد اسلامی نیز برای اولین بار در سال ۱۳۶۹ دورهٔ كارشناسی رشتهٔ ارتباطات اجتماعی با دو گرایش ارتباطات اجتماعی و روابط عمومی تأسیس كرد. همچنین برای آموزش كارشناسان و كاركنان واحدهای روابط عمومی ادارات در تهران و شهرستان‌ها، دوره‌های كوتاه مدت آموزشی در دانشكدهٔ علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی و مركز آموزش مدیریت دولتی و یا در ادارات و وزارتخانه‌ها برگزار شد.(۲۹)

۴) روابط عمومی پس از دوم خرداد ۷۶ :

در انتخابات ریاست جمهوری كه در دوم خرداد سال ۷۶، برگزار شد، سید محمد خاتمی با شعارهایی چون جامعهٔ مدنی، جامعهٔ چندصدایی، دولت پاسخگو، مشاركت مردمی، شفافیت امور، گفتمان و مفاهیم دیگر از میدان رقابت انتخابات ریاست جمهوری پیروز بیرون آمد. این مفاهیم از مؤلفه های دولتهای نوین و مردم‌گرا بودند كه جامعهٔ جهانی در مورد آنها پیشتر اتفاق نظر خود را اعلام كرده بود. تبلیغ، ترویج و تعمیم این شعارها در طول مبارزات انتخاباتی، از طریق وسایل ارتباط جمعی، مردم را در حوزهٔ روابط عمومی با گونه‌ای جدیدی از این رشته، یعنی روابط عمومی مخاطب مدار و مخاطب محور، آشنا كرد. روابط عمومی كه از پرسشگری، نظارت، نقادی استقبال می‌كند و خود را مكلف به پاسخگویی صحیح و شفاف و سریع می‌داند.(۳۰)

روابط عمومی ایران در حالی به استقبال جامعه اطلاعاتی چالش‌های آن می‌رود كه طبق جستجو و تحقیق محقق هیچ‌گونه آماری دقیق از تعداد دقیق و به روز كارشناسان، امكانات، زیرساخت‌ها و استعدادهای تكنولوژیكی و نرم افزاری روابط عمومی های كشور وجود ندارد و هنوز معاونت تبلیغاتی وزارت ارشاد به عنوان متولی روابط عمومی در كشور سرشماری و نیاز سنجی‌ خاصی در این زمینه انجام نداده است.

● انجمن‌ها، نشریات، سمینارها و جشنواره‌های روابط عمومی :

انجمن روابط عمومی ایران ۴۳ سال قبل، یعنی در اسفندماه ۱۳۴۶ به منظور برقراری ارتباط با انجمن بین‌المللی روابط عمومی و اشاعهٔ فرهنگ آن در سطح كشور توسط بنیانگذاران این رشته تأسیس شد. پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۳ با حضور زنده‌یاد مرحوم دكتر نطقی و تنی چند از دانشجویان وی دوباره موضوع تشكیل و احیای انجمن روابط عمومی ایران مطرح شد و مقرر شد كه روند فعالیت‌های این انجمن قبل از انقلاب اسلامی مورد بررسی و مطالعه قرار می‌گیرد. دومین تجربه برای احیای انجمن روابط عمومی ایران با تلاش و همت زنده یاد محمد ملازم مدیر كل دبیرخانه تبلیغات دولت در زمان تصدی وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی توسط آقای خاتمی از سال ۱۳۶۹ آغاز شد و با تشكیل اولین مجمع خود در خردادماه ۱۳۷۰ پا به عرصه ظهور نهاد. هم اكنون جلسات ماهیانه این انجمن روز چهارشنبه اول هر ماه در تهران برگزار می‌شود.(۳۱)

در اواخر سال ۱۳۷۷ عده‌ای از مدرسان روابط عمومی تصمیم به شكل‌گیری تشكلی به نام «مدرسان روابط عمومی» گرفتند كه هدف پیشنهادی تشكیل شدن آن هماهنگی بین استادان و مدرسان روابط عمومی برای تدریس دروس مختلف روابط عمومی در دانشگاهها بود. پس از موافقت كمیسیون احزاب وزارت كشور با تأسیس این انجمن، كمیسیون مذكور پیشنهاد داد كه به منظور شركت بیشتر علاقمندان به حوزهٔ روابط عمومی، اسم "انجمن مدرسان روابط عمومی"، به "انجمن متخصصان روابط عمومی"، تغییر یابد. بر این اساس «انجمن متخصصان روابط عمومی» تشكیل شد. اعضای این انجمن دارای مدرك لیسانس روابط عمومی یا رشته مشابه هستند و اگر فاقد تحصیلات لیسانس هستند باید حداقل دارای ۱۰ سابقهٔ كار در روابط عمومی و یا اینكه سه مقالهٔ علمی و یا یك تألیف و تحقیق داشته باشند.(۳۲)

نخستین نشریهٔ تخصصی رشتهٔ روابط عمومی، با عنوان «هنر هشتم» در سال ۱۳۷۴ پا به عرصهٔ وجود گذاشت. هم اكنون چهار نشریهٔ تخصصی ادواری روابط عمومی در سطح ملی منتشر می‌شوند كه یكی از آنها همان فصلنامهٔ هنر هشتم است كه از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر می‌شود. دیگری فصلنامهٔ تحقیقات روابط عمومی است كه این فصلنامه نخستین نشریهٔ تخصصی در حوزهٔ روابط عمومی است كه از سوی بخش خصوصی انتشار می‌یابد و سردبیر و مدیرمسئول آن هوشمند سفیدی است. "ماهنامهٔ روابط عمومی ایران"، ارگان انجمن روابط عمومی ایران نیز اولین پیشنهاد خود را در سال ۷۶ منتشر كرد. نشریهٔ كارگزار روابط عمومی هم به مدیر مسئولی مهدی باقریان نخستین شمارهٔ خود را در زمستان ۱۳۸۰ منتشر كرد.(۳۳)

جشنوارهٔ سالانهٔ انتخاب روابط عمومی برتر كشور به منظور ایجاد یك رقابت سالم بین واحدهای روابط عمومی و تجلیل و تشویق مدیران و كارشناسان فعال روابط عمومی و بررسی، شناخت و از میان برداشتن نواقص و كاستی‌ها و نقد و تجزیه و تحلیل كارشناسانه و دلسوزانه فعالیت‌های روابط عمومی در سال ۱۳۷۰ آغاز به كار كرد.(۳۴) تا این تاریخ (۱۳۸۳) یازده جشنواره از این دست برگزار شده است كه در ارتقاء سطح كیفی روابط عمومی كشور نقش بسیار مهمی ایفا كرده است.

علاوه بر دو سمینار بررسی مسایل روابط عمومی ایران در قبل از انقلاب (۳۰ آذر ۱۳۴۳ و ۱۳ مهر ۱۳۴۴) و همچنین سمینار روابط عمومی در سال ۱۳۶۳، دومین سمینار بررسی مسایل روابط عمومی ایران بعد از انقلاب با عنوان «آسیب‌شناسی روابط عمومی» در خرداد ماه ۱۳۸۰ در تهران برگزار شد. همچنین (امسال) در بهمن ماه سال ۱۳۸۳ نخستین «كنفراس بین‌المللی روابط عمومی در ایران» طی دو روز، در شهر تهران برگزار شد.