كمانچه

نوازندگان مطرح این ساز عبارتند از كیهان كلهر كه این ساز را جهانی كرده و دوبار با قطعاتی كه برای این ساز ساخته, نامزد جایزه بزرگ موسیقی جهان«گرمی» شده است

در دایرهٔ المعارف فارسی ج ۲ در معنی كمانچه آمده است: از سازهای زهی قدیم ایران و در واقع نوع تكامل یافته رباب، كاسه گرد و پایه آهنی دارد و مانند تار و ویولن سیم های آن را با گوشی محكم و كوك می كنند، كمانی كه با آن كمانچه را می نوازند، كمانه نام دارد و همان است كه در ویولن كلمه فرانسوی آرشه به معنی كمان كوچك جای آن را گرفته است.

كمانچه یكی از سازهای موسیقی سنتی ایران است. این ساز جزو دسته سازهای زهی است و دارای ۴ سیم است. این سیم ها به موازات همه طول ساز امتداد دارند. كاسه صوتی این ساز از چوب توت است كه با برش هایی از عاج تزئین شده است. پیشینه كمانچه در ایران به پیش از اسلام می رسد و در نواحی بلوچستان به نام قژك یا قیچك نامیده می شود ولی شمار سیم های آن از كمانچه بیشتر است.

از زیر شیطانك كمانچه تا زیر دهانه كاسه در كمانچه های پشت بسته ۵‎/۲۸ و در كمانچه های پشت باز ۳۱ سانتی متر است كه این اندازه ها در كمانچه های نقاط مختلف كشور نسبی هستند. تركیب صدایی كمانچه آن را از نوع سازهای زیر صدا قرار داده، البته در كمانچه های آلتو یت باس صدا یك اكتاو بم تر است. در قدیم كمانچه را ۳ تار پارسی می گفتند. كمانچه را با ۲ كوك چپ و راست كوك می كنند. چپ كوك برای همراهی با خوانندگان زیر صدا و راست كوك برای همراهی و جواب آواز بم صداها. البته همه مطالب گفته شده نسبی هستند به طور مثال در برخی نقاط ایران ممكن است طول دسته كمانچه به ۳۵ سانت هم برسد .كمانچه با صدای تو دماغی مربوط به سبك قدیم این ساز و در واقع شیوه كمانچه نوازی استاد اصغر بهاری است. اما امروز غیر از این سبك شیوه كمانچه نوازی نوین هم وجود دارد كه كیهان كلهر آن را بارورتر كرده است .

شادروان خالقی در كتاب سرگذشت موسیقی ایران، كمانچه را تكامل یافته رباب می نامد و می نویسد:«ساز اخیر رباب كه نخست ۲ سیم داشته و بعدها یك سیم دیگر به آن اضافه شده است و با كمانه به صدا در می آمده و همان است كه ما امروز كمانچه می گوییم»، و درهمین جا اضافه می كند :«از دوره صفویه به بعد كمانچه یكی از اركان موسیقی ایران به شمار آمده است. قسمت اصلی كمانچه كاسه آن است كه به صورت های مختلف ساخته می شود. كاسه كمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه ها و شكل یكسان و تثبیت شده نیست. از نظر شكل، كاسه ها را به صورت كروی یا مخروط ناقص درست می كنند. كاسه هایی كه به شكل مخروط ناقص هستند بیشتر پشت باز ساخته می شوند.»

استفاده از این كمانچه ها در قسمت های مركزی ایران بویژه در لرستان متداول است. این كمانچه ها صدایی پر قدرت و شفاف دارند و چون كاسه سبك دارند، اجرای قطعاتی كه نیاز به چرخیدن سریع كمانچه دارد روی این كمانچه ها آسان تر است و این امتیازی است برای این نوع كمانچه. این كمانچه ها بیشتر ۳ سیم دارند ولی این روزها به تدریج دارای چهار سیم می شوند.

كمانچه به وسیله یك پایه كه در قسمت سیم گیر به كاسه وصل شده است، روی پای نوازنده قرار می گیرد. آرشه كمانچه، كه اسم اولیه اش كمانه بوده ، تشكیل شده است از یك چوب كه از یك طرف انحنا دارد با بلندی ۶۰ سانتی متر و موی دم اسب. موی آرشه كمانچه بر خلاف سازهای زهی غربی روی چوب محكم كشیده نمی شود، بلكه این نوازنده است كه هنگام نوازندگی به تناسب احساس فشار را روی سیم تغییر می دهد. چگونگی صدای كمانچه به عواملی بستگی دارد كه برخی از آنها از این قرارند: جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف كاسه، شكل كاسه، اندازه های كاسه، چگونگی سطح كاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس و شكل و اندازه و محل قرار گرفتن خرك، چگونگی شیطانك، جنس سیم و زاویه اتصال دسته به كاسه. برای ساختن كمانچه ای با صدای دلخواه با در نظر داشتن عواملی كه گفته شد، سال ها تجربه لازم است.

هم اكنون نوازندگان مطرح این ساز عبارتند از: كیهان كلهر كه این ساز را جهانی كرده و دوبار با قطعاتی كه برای این ساز ساخته، نامزد جایزه بزرگ موسیقی جهان«گرمی» شده است. سعید فرج پوری كه عضو گروه دستان است و بتازگی با استاد شجریان در تورهای دور دنیا شركت كرده است. اردشیر كامكار كه از خانواده بزرگ كامكارهاست، داوود گنجه ای،علی اكبر شكارچی، فرج علیپور و هادی منتظری كه همگی از قدیمی كارهای كمانچه نوازی ایران هستند. اكنون بهترین سازندگان كمانچه در ایران كردی، ملكی و امیر عطایی هستند.