شبه ادبیات چیست؟

«شبه ادبیات» یا «ادبیات جانبی» یا همان Paraliterature در کنار مقوله ادبیات این مفهوم را به ذهن متبادر می کند که در دنیای ادب، دو نوع ادبیات، شکل گرفته یکی ادبیات رسمی که ادبیاتی است کلان و توجیه …

«شبه ادبیات» یا «ادبیات جانبی» یا همان Paraliterature در کنار مقوله ادبیات این مفهوم را به ذهن متبادر می کند که در دنیای ادب، دو نوع ادبیات، شکل گرفته یکی ادبیات رسمی که ادبیاتی است کلان و توجیه شده و دیگری ادبیاتی خرد که کمتر به طور کلاسیک راجع به آن بحث شده.

از ابتدای قرن نوزدهم، با توسعه صنعت چاپ و افزایش نوع خواننده از همه اقشار، شبه ادبیات که بیشتر در نوع رمان های پاورقی متصور بود، جای خود و خواننده خود را پیدا کرد. تا پیش از ۱۹۶۹ میلادی «شبه ادبیات» جایی در حیطه ادبیات نداشت، چون جزء دروس دانشگاهی نبود، اما پس از ۱۹۶۹ و با تحقیقاتی که در فرانسه در این زمینه صورت گرفت، تدریس آن در دانشگاه ها آغاز شد و پژوهش های گسترده ای درباره آن با جدیت صورت گرفت و آثار خوبی ارائه شد.

شبه ادبیات که سابقه ای دو قرنی دارد، انواع مختلفی را شامل می شود. انواعی همچون: ادبیات علمی - تخیلی، ادبیات پلیسی، ادبیات و سینما، ادبیات و تبلیغات، روزنامه نگاری، پویانمایی و تصنیف سازی که همه اینها با آن که تأثیر و حضوری چشمگیر در سطوح جامعه دارند، همچنان تحت الشعاع ادبیات کلان اند.

گفتیم از ابتدای قرن نوزدهم و با توسعه چاپ ارزان، طبقه کتاب خوان دیگر به طبقه مرفه که قدرت خرید کتاب را داشت محدود نمی شد و اقشار کم درآمد با سطح سواد کم یا متوسط از طریق مطبوعات ارزان به رمان های پاورقی مورد علاقه خود دسترسی پیدا کردند. با اینکه نظام ادبی رسمی، این مقوله را چندان جدی نمی گرفت، اما شبه ادبیات به سبب فراوانی نویسنده و نیز تعداد زیاد این آثار، عملاً اهمیت زیادی پیدا کرد شاید به نظر برسد Paraliterature چندان دغدغه ادبیات بومی مانیست. اینکه ضرورت پرداختن به این مقولات در جامعه ما چیست و آیا مطابقت وضعیت حاکم بر ادبیات غرب و ادبیات ما، دردی از ادبیات ما دوا خواهد کرد، خود جای بحث دارد. اما باید گفت: مطلع بودن از این دست مباحث ادبی و انواع ادبی لزوماً به معنی مقلد بودن نیست.

زبان شناسی فرانسوی می گوید: «ما هرگز خودمان را نخواهیم شناخت، اگر فقط خودمان را بشناسیم.»

بررسی انواع ادبی شبه ادبیات در دنیا مصالحی به دست می دهد برای ساختن بنایی نو در ادبیات ما. شیوه دسته بندی ها، شیوه دانشگاهی کردن مباحث و مقولات این رشته و بهره گیری مثبت از دامنه نفوذ این نوع از ادبیات را می شود آموخت، نه با نگاه و روش دیگران که با نگاه و روش بومی. باور این مطلب که شبه ادبیات امروز طیف مخاطب گسترده و دامنه تأثیر جدی تری دارد تا ادبیات رسمی، خود می تواند آغازی باشد برای اینکه ما هم با پژوهش های جدی دانشگاهی انواع ادبی شبه ادبیات را به طور رسمی مطالعه کنیم. زمینه های تحقیق باز شده و سروسامانی به نابسامانی ادبیات در این حوزه داده شود.

با نگاهی به کتاب «از ادبیات تطبیقی تا نقد ادبی» دکتر طهمورث ساجدی

فریبا طیبی