چهارشنبه, ۲۶ دی, ۱۴۰۳ / 15 January, 2025
مجله ویستا

مروری بر نقش طالقانی در سلب مشروعیت از نظام سلطنتی و سقوط شاه بر اساس اسناد ساواك


مروری بر نقش طالقانی در سلب مشروعیت از نظام سلطنتی و سقوط شاه بر اساس اسناد ساواك

راهبردهای ارائه شده برای مبارزه , نوگرایی سیاسی و مذهبی , قرائت های نوین از كارآمدی اسلام , فراخوان مستمر به جنبش , به صحنه آوردن قرآن, پیوند صدها بلكه هزاران تن از دانشجویان و سایر افشار تحصیل كرد اعم از مهندسین , معلمین و اعضای احزاب و گروه های سیاسی معارض نظام با مسجد هدایت و تغذیه مستمر فكری آنان و ده ها مؤلفه دیگر باعث گردید كه مسجد مذكور در آن سال ها به یك كانون روشنفكری و مبارزاتی تبدیل شود

به جرأت می‌توان ادعا كرد كه مجموعه اسناد آیت‌الله طالقانی یكی از بی‌نظیرترین اسناد روحانیون مبارز در طول قریب دو دهه مبارزه علیه نظام حاکم وقت در قبل از انقلاب ‌می‌باشد. از تحلیل گزارش متن صدها سخنرانی او در طی آن سال‌ها كه در برنامه هفتگی « جلسات بحث و تفسیر قرآن» و همچنین به مناسبت‌های مختلف دیگر ایراد می‌كرد ، می‌توان به عنوان یك «بررسی موردی» از چگونگی تداوم مبارزات سیاسی علیه هیأت حاكمه وقت بهره برد: راهبردهای ارائه شده برای مبارزه ، نوگرایی سیاسی و مذهبی‌، قرائت‌های نوین از كارآمدی اسلام‌، فراخوان مستمر به جنبش ، به صحنه آوردن قرآن، پیوند صدها بلكه هزاران تن از دانشجویان و سایر افشار تحصیل كرد. اعم از مهندسین ، معلمین و اعضای احزاب و گروه‌های سیاسی معارض نظام با مسجد هدایت و تغذیه مستمر فكری آنان و ده‌ها مؤلفه دیگر باعث گردید كه مسجد مذكور در آن سال‌ها به یك كانون روشنفكری و مبارزاتی تبدیل شود.

در نهضت روحانیت ، منبر یكی از مهمترین ابزارهای پیام‌رسانی تلقی می‌شد. در حد فاصل قیام ۱۵ خرداد ۴۲ تا پیروزی انقلاب ، برخی از روحانیون مبارز، با استفاده از این رسانه، نقش مهمی در سلب مشروعیت نظام حاكم ایفا كردند. آنان معمولاً در همان مساجدی كه نمازجماعت اقامه می‌كردند به ایراد سخنرانی نیز می‌پرداختند. بگونه‌ای كه امروزه نام برخی از این مساجد نام همان روحانیون را تداعی می‌كند. از این جمله می‌توان به مسجد هدایت با نام آیت‌الله طالقانی ، مسجد موسی ابن جعفر با نام آیت‌الله سعیدی ، مسجد قبا با نام آیت‌الله مفتح ، مسجد جلیلی با نام آیت‌الله مهدوی كنی و .... اشاره كرد.

چاپ و انتشار مجموعه اسناد ساواك برخی از این روحانیون ، فرصت مغتنمی است كه بتوان ابعاد و گستردگی نقش پیام رسانی آنان را تبیین نمود. این مقاله در صدد بازكاوی نقش سخنرانی‌های یكی از این روحانیون مبارز و آگاه بعضی آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت می‌باشد.

به جرأت می‌توان ادعا كرد كه مجموعه اسناد آیت‌الله طالقانی یكی از بی‌نظیرترین اسناد روحانیون مبارز در طول قریب دو دهه مبارزه علیه نظام حاکم وقت در قبل از انقلاب ‌می‌باشد. از تحلیل گزارش متن صدها سخنرانی او در طی آن سال‌ها كه در برنامه هفتگی « جلسات بحث و تفسیر قرآن» و همچنین به مناسبت‌های مختلف دیگر ایراد می‌كرد ، می‌توان به عنوان یك «بررسی موردی» از چگونگی تداوم مبارزات سیاسی علیه هیأت حاكمه وقت بهره برد: راهبردهای ارائه شده برای مبارزه ، نوگرایی سیاسی و مذهبی‌، قرائت‌های نوین از كارآمدی اسلام‌، فراخوان مستمر به جنبش ، به صحنه آوردن قرآن، پیوند صدها بلكه هزاران تن از دانشجویان و سایر افشار تحصیل كرد. اعم از مهندسین ، معلمین و اعضای احزاب و گروه‌های سیاسی معارض نظام با مسجد هدایت و تغذیه مستمر فكری آنان و ده‌ها مؤلفه دیگر باعث گردید كه مسجد مذكور در آن سال‌ها به یك كانون روشنفكری و مبارزاتی تبدیل شود.

بر این اساس در این مقاله، گزیده موضوعات برخی از سخنرانی‌های آیت‌الله طالقانی به عنوان یك راهبرد اصلی جنبش روحانیت برای آگاهی بخشیدن و بیداری توده‌ها به شرح ذیل مورد بازكاوی قرار می‌گیرد. باشد كه بیش از پیش زمینه جلب توجه پژوهشگران حوزه انقلاب و تاریخ معاصر به اهمیت این اسناد و بطور كلی مجموعه اسناد منتشره ساواك فراهم گردد:

الف ) سخنرانی‌های طالقانی قبل از شروع نهضت روحانیت: انتقاد صریح طالقانی به شاه وهیأت حاكمه در این سخنرانی‌ها نموده بیشتری دارد.

ب‌ ) سخنرانی‌های طلقانی همگام با نهضت روحانیت: لایحه انجمن‌ها ، رفراندوم و ..... در این سخنرانی‌ها مورد نقد قرار گرفته است.

ح ) سخنرانی‌های طالقانی بعد از آزادی از زندان در سال ۱۳۴۶: این سخنرانی‌ها منجر به ممنوع‌المنبر شدن او گردید.

ج) سخنرانی‌های طالقانی علی‌رغم ممنوع‌المنبر شدن در سال ۱۳۴۷ و برپایی اولین نماز عید فطر در مسجد هدایت

ه‌ ) سخنرانی‌های طالقانی در سال‌های ۵۰ـ۱۳۴۸ و فراخوان پرداخت فطریه به چریك‌های فلسطین

و ) تداوم مبارزات طالقانی در تبعیدگاه‌های زابل و بافت

گفتنی است كه بعد از اتمام دوره ۱۸ ماهه تبعید طالقانی ، ساواك مانع حضور ایشان در مسجد هدایت گردید. از این رو وی بعد از این دوره در سال ۱۳۵۲ تا پیروزی انقلاب را غالباً به فعالیت‌های سری پرداخته و در پوشش سفر و دیدار با مبارزان سیاسی، فعالیت‌های مبارزاتی خود را سامان می‌داد كه این اقدامات بار دیگر منجر به دستگیری او در سال ۱۳۵۴ در پی كشف ارتباط او با سازمان مجاهدین خلق گردید. كه تا آستانه پیروزی انقلاب در زندان ماند . در پایان لازم به تذكر است كه متن سخنرانی‌های آیت‌الله طالقانی از مجموعه اسناد ساواك وی به شرح ذیل استخراج شده است.

▪ آیت‌الله سید محمود طالقانی، ج اول: بازوی توانای اسلام، تهران ، مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات ـ ۱۳۸۱

▪ آیت‌الله سید محمود طالقانی، ج دوم: ابوذر زمان، تهران ، مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات ـ ۱۳۸۱

▪ آیت‌الله سید محمود طالقانی، ج سوم: مالك اشتر دوران، تهران ، مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات ـ ۱۳۸۱

الف ) طالقانی ، روحانی پیشكسوت در عرصه مبارزات سیاسی:

بررسی سوابق سیاسی طالقانی نشان می‌دهد كه مبارزات وی از اواخر دوره سلطنت رضا شاه شروع شده و درجریان آزادی‌های سیاسی دهه بیست تا كودتای ۲۸ مرداد ۳۲ تداوم یافته است. در جریان ملی شدن صنعت نفت ، وی یكی از روحانیون نوگرای مبارز ، در این جنبش نقش مهمی در حمایت از دكتر محمد مصدق ـ نخست وزیر وقت ـ ایفا نمود. از همین مقطع كلاس‌های تفسیر خود را در مسجد هدایت آغاز كرد . اولین سند مربوط به طالقانی بعد از كودتا حاكی است كه در پی ترور ناموفق حسین علاء ـ نخست وزیر ـ توسط گروه فدائیان اسلام ، دو تن از عاملان آن یعنی خلیل طهماسبی و محمدمهدی عبدخدایی به منزل او پناه آورده و چون مأموران فرمانداری نظامی برای دستگری آنان اقدام كردند، طالقانی از باز كردن درب منزل خودداری نمود ناچار و مأموران از پشت بام وارد منزل شده و آن دو را دستگیر كردند . همچنین «هنگام بازرسی منزل ، سید محمود طالقانی از هتاكی و سخنان ركیك به مأمورین و نفرین نمودن فروگذار ننمود و از امضای صورت جلسه [مربوط به دستگیر شدگان و كشفیان از منزل] نیز خودداری نمود» كه همین عوامل منجر به جلب وی نیز گردید.

از همین مقطع است كه حساسیت دستگاه امنیتی به فعالیت‌های وی افزایش یافته و چندی بعد از تأسیس ساواك در اوایل سال ۱۳۳۶، دستورالعمل مبنی بر كنترل و مراقبت از وی صادر گردیده است. تا اینكه در آغاز سال ۱۳۴۰ به همراه جمعی از روشنفكران مذهبی و همفكران دیرین خود در جبهه ملی نظیر مهندس بازرگان و دكتر سحابی ، نهضت آزادی ایران را بنیانگذاری نمودند. فعالیت‌های سیاسی و تبلیغی در پوشش وعظ و مبنی برنامه‌های اصل این قبیل از روحانیون نظیر: طالقانی، سید ضیاءالدین حاج سیدجوادی ، نهاوندی و غیره را تشكیل می‌داد.

مدتی بعد در جریان فراخوان و شركت درمراسم بزرگداشت شهدای ۳۰ تیر در ابن‌بابویه (محل دفن شهدای ۳۰ تیر ۱۳۳۱) به همراه جمعی از سران جبهه ملی دستگیر گردید. در بازجویی به صراحت اعلام كرد كه «برای دین و مملكت فعالیت داشته و بعدها نیز خواهم داشت». از این رو فعالیت‌های او بیش از پیش تحت كنترل ساواك قرار گرفت. ساواك اعلام كرد. در طالقانی در منابر بر خلاف مصالح دولت سخنان تحریك‌آمیز ایراد و شب‌های جمعه در مسجد هدایت تحت عنوان تفسیر قرآن از هیأت حاکم انتقاد و عده‌ای از تهییج و تحریك می‌كند». در ادامه تصریح شده است: با آنكه چند بار به وی تذكراتی داده شده ولی تأثیری نداشته است. از این زمانی طالقانی به دلیل صراحت و شجاعت در بیان مطالب در بسیاری از مجالس دینی كه از سوی عناصر مذهبی جبهه ملی تشكیل می‌شد به عنوان سخنران به ایراد سخن پرداخته و در مبارزات سیاسی این تشكل نیز در صف مقدم علیه نظام حاكم ایفای نقش می‌كرد. تا اینكه در جریان برگزاری كنگره جبهه ملی دوم در تاریخ ۱۱/۱۰/۱۳۴۱ به منظور انتخاب اعضای شورای مركزی ، بنا به توصیه دكتر مصدق از تبعیدگاه احمدآباد برای پذیرش نهضت آزادی در جبهه ملی ، از طالقانی به اتفاق سه تن دیگر از بنیانگذاران نهضت آزادی یعنی بازرگان ، دكتر سحابی و نزیه نیز دعوت به عمل آمد كه او و بازرگان در این شورا پذیرفته شدند.

در این سال‌ها طالقانی و مسجد هدایت او به عنوان یكی از كانون‌های نادر مبارزه روحانیت علیه نظام حاكم تلقی می‌شد به ندرت می‌توان روحانیونی سراغ یافت كه در این سال‌ها و قبل از شروع نهضت روحانیت به رهبری امام خمینی ، مبارزه علیه نظام حاكم را سرلوحه برنامه‌های خود قرار داده باشند. این امر از نیمه دوم سال ۴۱ و از ماجرای لایحه انجمن‌ها و در تعامل مرجعیت سیاسی و روحانیت نوگرای حوزه حاصل شد. حال آنكه از سال‌ها پیش طالقانی پیشگام این مبارزه بود.

ب ) طالقانی همگام با نهضت روحانیت:

آنچه كه از آن به عنوان نهضت روحانیت (نهضت امام خمینی) می‌توان نام برد جنبشی است به رهبری مرجعیت سیاسی كه در رأس آن امام خمینی قرار داشت و روحانیون نوگرا و بخصوص طلاب جوان حوزه علمیه قم، بدنه اصلی آن را تشكیل می‌دادند. رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی در فروردین ۱۳۴۰، فرصت مغتنمی برای ظهور مرجعیت سیاسی فراهم آورد. هر چند مرجعیت واحد تا حدودی پراكنده شد ولی رویكردهای نوینی در حوزه و قلم ،‌گستره نگاه مرجعیت ظاهر شد. آیت‌الله روح‌الله خمینی از مدرسین برجسته قم از جمله این مراجع بود. هر چند او سعی می‌كرد شانه خود را از بار اینگونه مسئولیت‌ها خالی كند ولی تربیت و آمادگی طیفی از شاگردان نواندیش او در حوزه علمیه قم از یك سو و تكاپوهای خلاف شرع و قانون هیأت حاكمه از سوی دیگر، وی را واداشت كه گام در عرصه مبارزه و سیاست بگذارد.

آیت الله طالقانی كه دو دهه پیش از حوزه قم را ترك كرده بود، اینكه با پیشگامی آن حوزه در مبارزه علیه نظام مستبد حاكم، آمال و آرزوهای خود را در این جنبش یافت و طی دیدارهای پنهان و آشكار با امام خمینی، عزم خود را برای حمایت از نهضت روحانیت جزم كرد. او اینك رسالت بزرگتری بر دوش خود احساس می‌كرد و آن پیوند و خاستگاه مبارزه یعنی حوزه و دانشگاه بود. از این رو مسجد هدایت را می‌توان مهمترین كانون تعامل روشنفكران دینی اعم از اعضا و طرفداران نهضت آزادی، اعضای انجمن‌های اسلامی دانشجویان، مهندسین ، معلمان و غیره با نهضت نوخاسته روحانیت علیه نظام حاكم در مبارزه علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، رفراندوم اصول ششگانه انقلاب سفید و ... تقلی كرد. كه این مبارزات باعث شد طالقنای به همرها جمعی دیگر از همفكرانش در آستانه رفراندوم دستگیر و بازداشت شوند. بررسی موضوعات سخنرانی‌های طالقانی در این مقطع بیانگر نقش ویژه او در این حوزه می‌باشد. یك گزاشر ساواك از نقش وی در این خصوص حاكی است: «در منزل آقای طالقانی فعالیت بسیار شدیدی وجود دارد، همه شب افرادی به آنجا رفت و آمد می‌نمایند كه عده‌ای هم با هم تماس دارند. به منظور رابطه‌های بسیاری هم از طرف آقای خمینی به منزل آقای طالقانی رفت و آمد دارند و ستار عملیات آخوندها و مخالفین منزل آقای طالقانی است»

ج ) طالقانی و محكومیت دهساله زندان: مبارزات آیت‌الله طالقانی به همراه جمعی از سران نهضت آزادی همگام و در حمایت از نهضت روحانیت منجر به بازداشت آنان گردید. در رأی نهای دادگاه تجدید نظر در مرداد ۴۳ طالقانی و بازرگان هر یك به ده سال ، شیبانی و علی بابائی هر یك به شش سال، یدالله و عزت‌الله سحابی ، ابوالفضل حكیمی و محمدمهدی جعفری هریك به چهار سال زندان محكوم شدند. طالقانی معتقد بود كه جریان محاكمه آنها یك مراسم فرمایشی بیش نیست «بلكه اسرائیل است» كه آنرا هدایت می‌كند. در جریان محاكمه ، ده‌ها اعلامیه از سوی مراجع، علمای برجسته و برخی تشكل‌های سیاسی و مذهبی در حمایت از نهضت آزادی و سران آن صادر گردید.

اسناد و گزارش‌های ساواك از دوران زندان طالقانی حاكی است كه وی به همراه جمعی دیگر از زندانیان سیاسی، بازداشتگاه قصر تهران را به كانون فعالیت‌های فكری و مطالعاتی تبدیل كرد. و با برگزاری كلاس‌های علمی، از اوقات خود بهره‌برداری بهینه می‌كردند. خود وی بخشی از كتاب تفسیری «پرتوی از قرآن» را در همین دوران به نگارش در آورد. بخشی دیگر از استاد حاكی از ملاقات‌های مكرر نیروهای مبارز اعم از ملی و مذهبی با زندانیان مذكور است: یك گزارش ساواك از جریان دیدار سه تن از عناصر جبهه ملی: ابوالفضل قاسمی، حاج محمود مانیان و عبدالحسین ثنایی نشان می‌دهد: «روحیه طالقانی خیلی خوب بود و ضمن مطالب خود اظهار داشت: عظمت یك ملت از زندانی بودن رجال و مبارزات آن پیداست و متأسفانه زندان‌های ما خیلی پر نیستند». گفتنی است كه در این دوره اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانی در مسجد هدایت را آیت‌الله سید ابوالفضل موسوی زنجانی به عهده گرفت و در ماه‌های رمضان نیز محمدتقی شریعتی به ایراد سخن می‌پرداخت.

پژوهشگر: رحیم روحبخش


شما در حال مطالعه صفحه 1 از یک مقاله 4 صفحه ای هستید. لطفا صفحات دیگر این مقاله را نیز مطالعه فرمایید.