فیلم هایی که ابدی شده اند

نگاهی به آخرین انتخاب بهترین فیلم های تاریخ سینما

آخرین نظرسنجی مجله معتبر «سایت اند ساوند» درباره بهترین فیلم‌های تاریخ سینما که هر ده سال یک‌بار انجام می‌شود، نشان داد که قرار نیست تغییر چشمگیر و غافلگیرکننده‌ای در فهرست فیلم‌های منتخب منتقدان رخ دهد.

حدود نیم قرن است که ده فیلم برتر این فهرست تقریبا همان فیلم‌های همیشگی و ثابت مثل سرگیجه، همشهری کین، قاعده بازی، داستان توکیو، مصائب ژاندارک، طلوع و چند فیلم دیگر است که فقط در رده‌بندی جایشان کمی عوض می‌شود و گاهی بعضی فیلم‌ها حذف یا اضافه می‌شود.

اما در کل انتخاب این فیلم‌ها از میان آثار کلاسیکی صورت می‌گیرد که حدود ۵۰ سال از عمرشان می‌گذرد و هنوز فیلمی از دهه‌های اخیر به این فهرست ده تایی راه نیافته است.

پس از اعلام آخرین نظرسنجی سایت اند ساوند بحث‌های مختلفی درباره همین موضوع ثابت ماندن این فیلم‌ها در دوره‌های مختلف شکل گرفت.

مهم‌ترین دلیلی که در این تحلیل‌ها و اظهارنظرها مطرح شد، این بود که این اتفاق را به محافظه‌کاری و عقب‌ماندگی منتقدان ربط دادند که هنوز جسارت لازم برای انتخاب فیلم‌های تازه را ندارند و نمی‌توانند خودشان را با زمانه جدید و تغییرات و دگرگونی‌های سینما در دهه‌های اخیر هماهنگ کنند.

هرچند این موضوع هم می‌تواند یکی از دلایل چنین رویکردی در میان بعضی منتقدان باشد، اما به نظر می‌رسد باید به دنبال دلیل مهم‌تری گشت که باعث شده در تمام این سال‌ها معتبرترین و حرفه‌ای‌ترین منتقدان دست به چنین انتخابی بزنند.

وقتی فهرست فیلم‌های برگزیده را مرور می‌کنیم، می‌بینیم که نقش و تاثیر عظیم و مهمی که این فیلم‌ها در تاریخ سینما داشته‌، انکارناپذیر و دست نیافتنی است.

اینها فیلم‌هایی است که اصول و قواعد و زبان سینما را پایه‌ریزی کردند یا به عنوان آثار جریان‌ساز سینما را تکان دادند و مسیرهای تازه‌ای در آن باز کردند. با چنین دریافتی به نظر می‌رسد که هر چند سال دیگر هم که بگذرد، فیلمی به اهمیت و عظمت سرگیجه یا همشهری کین یا قاعده بازی ساخته نمی‌شود که بتواند در رقابت با آنها پیروز شود و آنها را از صدر این فهرست به پایین بکشاند و جایگاهشان را متزلزل کند.

اما با این که کسی نمی‌تواند نبوغ و خلاقیت و شگفتی موجود در این فیلم‌ها را زیر سوال ببرد، اما در دهه‌های اخیر و حتی همین سال‌های گذشته فیلم‌هایی ساخته شده ‌است که می‌توان نشانه‌های نوآوری، ابداع و ساختارشکنی را در آنها ردیابی کرد و از آنها به عنوان نمونه‌هایی نام برد که در حال گسترش مرزهای زبانی و زیبایی‌شناسی سینما و عمق بخشیدن به کارکردها و رویکردهای بیانی آن هستند.

مواردی مثل درخشش ابدی یک ذهن پاک، قصه‌های عامه‌پسند، ماهی بزرگ، بزرگراه گمشده، ۲۱گرم، پیرمردها جایی ندارند، خون به پا می‌شود، پیش از طلوع و... اما چرا هنوز این فیلم‌ها به فهرست انتخابی منتقدان راه نیافته‌اند و خودشان را در میان آن فیلم‌های بزرگ جای نداده‌اند.

اگر نگاهی به واکنش‌های منتقدان نسبت به فیلم‌ها در تاریخ سینما داشته باشیم، متوجه می‌شویم که تعدادی از همین فیلم‌هایی که سال‌هاست کسی در شاهکار بودن آن تردیدی ندارد، در زمان خود قدر و قیمت و ارزش واقعی‌شان شناخته و درک نشده و مورد بی‌اعتنایی قرار گرفته است اما به مرور زمان قدرت اثرگذاری و ماندگاری‌شان را تحمیل کردند و نظر و رأی منتقدان و مخاطبان را تغییر دادند و جایگاه اصلی خود را پیدا کردند.

فیلم‌های دیگری هم بوده‌اند که در زمان خود بیش از آنچه لیاقت داشتند، مورد توجه و ستایش قرار گرفتند، ولی پس از مدتی که تب و تاب هیجانات و احساسات مقطعی و زودگذر فروکش کرده و مورد تحلیل‌های دقیق تر و عمیق تر قرار گرفته، تازه کمبودها و خلاهای خود را نشان داده و از چشم منتقدان و مخاطبان افتاده است.

بنابراین به نظر می‌رسد مهم‌ترین عاملی که توانسته این فیلم‌ها را همچنان در صدر انتخاب منتقدان نگه دارد، این است که آنها در گذر زمان دوام آورده‌اند و امتحان خود را پس داده‌اند و کارآمدی و ماندگاری خود را ثابت کرده‌اند و پس از تماشای مکرر و پیوسته در مقاطع مختلف تاریخی هنوز قابل واکاوی و کنکاش و کشف هستند و می‌توان به آنها رجوع کرد و تاثیرشان بر فیلم‌های دیگر در دهه‌های پس از خود را دید و میزان محبوبیت آنها را در میان عموم مخاطبان سنجید.

این در حالی است که بسیاری از فیلم‌های جدید که آثار درخشانی هم هستند، هنوز در آزمون زمان مورد قضاوت و داوری قرار نگرفته‌اند و نمی‌توان با قاطعیت و اطمینان درباره میزان ماندگاری و محبوبیت آن در میان نسل‌های مختلف در آینده رأی داد و بر نقش و تاثیری که بر دوران خود و بعد از آن دارند، مهر تائید زد. درواقع این فیلم‌ها هنوز آنقدر عمر نکرده‌اند که جایگاه واقعی خود را در سیر تاریخی سینما به دست آورند. آنها به فرصت بیشتری نیاز دارند تا منتقدان را متقاعد و قانع کنند که آثار مهم و تاثیرگذار و ماندگاری هستند.

به هر حال هر قدر از عمر سینما می‌گذرد و فیلم‌های بیشتری به تاریخ آن افزوده می‌شود، انتخاب ده فیلم برتر برای منتقدان نیز فرآیند پیچیده‌تری را می‌طلبد و آنها را با چالش‌های دشوارتر و مشکل‌تری مواجه می‌سازد زیرا مهم‌ترین اصل در چنین پروسه‌ای بر اساس رقابت میان فیلم‌های سینمایی است که هر کدام اثر منحصر به فردی هستند و می‌توانند عزیزترین فیلم عمر ما باشند، اما وقتی پای اولویت‌بندی و درجه‌گذاری به میان می‌آید، باید از بسیاری از آنها چشم پوشید و دست کشید و کنار گذاشت و فقط تعداد اندکی از آنها را برگزید.

آن وقت است که منتقدان ترجیح می‌دهند در چنین جریان حساس و پیچیده‌ای سراغ گزینش فیلم‌هایی بروند که به آنها اطمینان کامل داشته باشند و بتوانند پای آن بایستند و از آنها دفاع کنند و این فیلم‌ها همان آثاری هستند که توانسته‌اند به تجربه‌ای فراتر از زمان تبدیل شوند و خصلت ابدی بیابند.

نزهت بادی