سرانجام مستضعفان

سرنوشت مستضعفان در طول تاریخ, فراز و نشیب های فراوان و پیچیدگی های ویژه ای داشته پیكاری سخت و مبارزه ای پی گیر كه همواره آنان را با محیط اطراف درگیر كرده است

سرنوشت مستضعفان در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های فراوان و پیچیدگی‌های ویژه‌ای داشته؛ پیكاری سخت و مبارزه‌ای پی‌گیر كه همواره آنان را با محیط اطراف درگیر كرده است. در این میان، سردمداران زر و زور و تزویر و مستكبران خودپرست به گونه‌های مختلف آنان را برنمی‌تابیدند و می‌كوشیدند تا آنان را همواره زیرسلطه خود داشته باشند. در طول این كشمكش‌ها، قدرت‌طلبان و سودجویان كه خوی استكباری در وجودشان رشیه دوانیده است، از هر روشی بهره برده‌اند و حتی اگر منافع خویش را در زندگی آنان می‌یافتند، آنان را نمی‌كشتند و چنانچه مصلحت خویش را در مرگشان می‌دیدند، بی‌محابا بر زندگی‌شان دست تطاول می‌یازیدند و خیمه‌های تجاوز و عیش و نوش خود را بر فراز استخوان‌های خرد شدهٔ آنان بنا می‌كردند كه تاریخ از این سرگذشت‌های اندوه‌بار، فراوان به یاد دارد.

كشتار و غارت آشكار و پنهان، حق‌كشی‌ها و زشتی‌های بی‌امان و پلیدی‌ها و پلشتی‌هایی كه از سوی استكبار در طول سال‌ها به وقوع پیوسته و نفرتی كه در دل انسان‌های آزاداندیش و وارسته نسبت به آنان هست، سند زندهٔ رشدنایافتگی آنان به شمار می‌رود. در مقابل، مظلومیّت و حقّانیت و راستی و درستی وصف‌ناپذیری كه از جبهه حقّ در سینهٔ تاریخ به یادگار مانده، نیكوترین سرانجامی است كه مستضعفان به آن رسیده‌اند.

هنگامی كه نبرد قهرمانانه شماری اندك با قلب‌های سرشار از عشق به حقیقت را در صحرای كربلا در برابر انبوه عظیم سپاه شب‌پرستان كینه‌توز و بی‌هویت به نظاره می‌نشینیم، مفهوم تاریكی و روشنایی، خوبی و بدی، حقّ و باطل و مستضعف و مستكبر را با روشنی هرچه بیشتر ادراك می‌كنیم.

از داستان‌های زندگانی پیام‌آوران الهی و رهبران آسمانی و امامان و مصلحان و عالمان نیك سیرت و همه فرهیختگان و محرومان و مظلومان تاریخ كه برای دست‌یابی به آرمان‌ها و اهداف مقدس و فطرت خداجوی بشری كوشیده و در این راه رنج‌های بسیاری به جان خریده‌اند، می‌توان پندهای فراوانی آموخت و در زندگی به عنوان سرمشق از آن بهره‌مند شد. آنان كه هرگاه به پیروزی دست یافتند، زمینه‌های بندگی مردم را در برابر خدا فراهم آوردند و خود، پیشاپیش آنان در برابر خدا به خاك افتادند و هرگز درصدد هماوردی با آفریدگار جهان و زیرپا نهادن قوانین و فرمان‌های او برنیامدند. آن‌گاه نیز كه كارشان به شكست ظاهری انجامید، هیچ‌گاه سرخورده نشدند و احساس شكست نكردند، بلكه شكست و پیروزی در نظر آنان به گونه‌ای دیگر جلوه كرد؛ زیرا در دیدگاه ژرف آنان، گام نهادن در مسیر كمال و پیشرفت به سوی هدف ترسیم شده از سوی خالق هستی، پیروزی است، هرچند به ظاهر كشته یا مجروح شوند. در مقابل، چنانچه یك گام از آرمان‌های بلند خود عقب می‌افتادند، احساس شكست می‌كردند؛ گرچه به لحاظ ظاهری به پیشرفت‌هایی هم دست یافته باشند.

براین اساس، از دیدگاه ژرف بین آنان، قیام و قسط، انجام وظیفه، كوشش در راه خدا و خدمت به جامعه و مبارزه با مظاهر استكبار و استضعاف، سرانجامی نیكو دارد و این مهم، هر نتیجه‌ای را كه در پی داشته باشد، ارزشمند است.

ولی از دیدگاه كلّی، سیر تدریجی نظام هستی به سوی پیروزی و موفقیّت مطلق مستضعفان است. سرانجام، آنان بر قلّه‌های پیروزی تكیه خواهند زد و جور و ستم و استثمار و بهره‌كشی‌ها را از پهنای هستی خواهند زدود و خود، وارثان زمین خواهند شد. آنان زمینی را كه پر از جور و ستم شده بود، از عدل و داد سرشار خواهند كرد؛ زیرا خداوند چنین اراده كرده است كه پیشوایی و سروری جهان از آن مستضعفان باشد و آنان وارثان زمین شوند.۱

● سنت‌الهی در تدبیر جوامع

قوانین جامعه‌شناختی قرآن كریم، با عنوان «سنتّ‌های الهی در تدبیر جوامع» قابل طرح است. واژه «سنّت» به مفهوم راه و رسم، روش و رفتار و شیوه‌ای است كه استمرار داشته باشد. قرآن، سنّت را هم به خدا و هم به انسان‌ها نسبت می‌دهد. به همین دلیل، تعبیرهایی مانند «سنّت الله»، «سنّتنا»، «سنّهٔ الاوّلین» و «سنن الّذین من قبلكم» و... در قرآن به چشم می‌خورد.

به طور كلی، سنّت الهی در یك تقسیم‌بندی به دو گونه‌اند:

۱) سنّت‌هایی كه به زندگانی انسان در سرای دیگر و پاداش و كیفری كه در آن جهان از آن برخوردار خواهند بود، مربوط می‌شود.

۲) سنّت‌هایی كه به زندگی دنیایی و این جهانی بشر مربوط است.

این سنّت‌ها نیز برخی رفتارهای فردی و برخی دیگر رفتارهای اجتماعی یا هر دو مورد را در برمی‌گیرد، ولی چیزی كه ما در پی شناسایی آن هستیم، سنّت‌های الهی مربوط به زندگی دنیایی در بستر جوامع است كه از آن میان، به سنّت الهی «پیروزی حق بر باطل» اشاره می‌كنیم.

● پیروزی حق بر باطل

نبرد و رویارویی حق و باطل، به سرآغاز هستی باز می‌گردد. ابلیس، به عنوان موجودی سركش و قانون‌ستیز در برابر فرمان الهی گردن فرازی كرد و آنرا نپذیرفت. به همین سبب از درگاه الهی رانده شد، ولی هرگز از كینه‌ورزی و عناد و مبارزه پی‌گیر در برابر حق باز نایستاد.

این امر به نماد تضادّ دو گونه اندیشه و روش در تمام دوران‌ها تبدیل شد. در طول زمان و در قالب‌های گوناگون، همواره موضع‌گیری‌ها و درگیری‌هایی میان آنان صورت پذیرفته است. كشمكش‌های دامنه‌داری كه فرزندان آدم از آغاز آفرینش تا روز قیامت با آن روبه‌رو خواهند بود، ناشی از همین امر است. كشته شدن هابیلیان به دست قابیلیان و به آتش در افتادن ابراهیم‌ها به دست نمرودها و به حاشیه رانده شدن علویان به وسیله امویان، داستان غم‌انگیز این مبارزات و رویارویی‌هاست.

از سوی دیگر، تاریخ شاهد گویای پیروزی‌های جبهه حق در دوران‌های مختلف است. پیروزی مستضعفان بنی‌اسراییل در سرزمین مصر، غلبهٔ مسلمانان در حجاز، دوران شكوفایی و بالندگی اسلام و پدید آمدن عدالت اجتماعی در عصر پیامبر اكرم(ص)، نمونه‌هایی از این پیروزمندی‌هاست. ولی به طور كلی، یكی از سنّت‌های الهی، پیروزی حق بر باطل است. تحقّق این امر گرچه به طول می‌انجامد، ولی ارادهٔ الهی و سنّت پروردگار بر آن تعلّق گرفته است.

در این باره به چند آیه از قرآن كریم اشاره می‌كنیم:

خدا می‌خواست حق را با كلمات خود ثابت و كافران را ریشه كن كند تا حق را ثابت و باطل را نابود گرداند. هرچند بزهكاران خوش نداشته باشند.۲

در آیهٔ دیگری می‌فرماید:

خدا باطل را محو و حقیقت را با كلمات خویش پابرجا می‌كند.۳

به دلیل اینكه حق و باطل با یكدیگر قابل جمع نیستند، آمدن حق، موجب از میان رفتن باطل خواهد شد:

حق آمد و باطل نابود شد. آری، باطل همواره نابود شدنی است.۴

بلكه حق را بر باطل فرو می‌افكنیم. پس آن را درهم می‌شكند و به ناگاه آن نابود می‌گردد.۵

و در بیان دیگری، خطاب به پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید:

بگو: بی‌گمان، پروردگارم حقیقت را القا می‌كند. اوست دانای نهان‌ها. بگو: حق آمد و دیگر باطل از سر نمی‌گیرد و برنمی‌گردد.۶

در كنار آیات یادشده، بخشی از آیات قرآن از پیروزی پیامبران و پیروان آنان سخن به میان آورده است:

حزب خدا همان پیروزمندانند.۷

یا:

و یاری كردن مؤمنان بر ما واجب است.۸

در حقیقت، ما فرستادگان خود و كسانی را كه [به آنان] گرویدند، در زندگی دنیا و روزی كه گواهان برپا می‌ایستند، به یقین، یاری می‌كنیم.۹

سپس فرستادگان خود و كسانی كه گرویدند می‌رهانیم؛ زیرا بر ما فریضه است كه مؤمنان را نجات دهیم.۱۰

پیش‌تر به اثبات رسید كه پیامبران، امامان، عالمان بیدار و مؤمنان حق جو و به طور كلی، هركس كه به گونه‌ای از حقوق خویش محروم شده و زمینهٔ بالندگی و شكوفایی نیافته است، در شمار مستضعفان قرار دارند. اینان كه همواره در راستای تحقّق آرمان‌های حق و نابودی باطل در تكاپویند و بخشی از آنان دست‌كم حق‌ستیز نبوده‌اند، مصداق‌های حق به شمار می‌آیند و مشمول وعده‌های الهی می‌شوند.

● نوید پیروزی مستضعفان

قوانین حاكم بر نظام آفرینش و سنّت‌هایی كه بر تاریخ و جوامع حاكم است، همواره همهٔ پدیده‌ها از جمله انسان و جامعه انسانی را به سوی رشد و كمال رهنمون می‌شوند. مستضعفان مؤمن كه برترین رویكرد را دربارهٔ این قوانین برگزیده‌اند و نظام فكری، اعتقادی و عملی‌شان با سنّت‌های هستی هماهنگی دارد و پیوسته در تكاپوی رسیدن به هدف‌های بلندی هستند كه خدای سبحان برای انظام آفرینش ترسیم كرده است، این استحقاق را دارند كه با بهره‌گیری از دستورها و سنت‌های الهی، مراحل رشد و تكامل را گذرانده و به قلّه سعادت برسند. در این راستا قرآن كریم به آنان این گونه بشارت می‌دهد:

و می‌خواهیم بركسانی كه در زمین، فرودست شدند، منّت نهیم و آنان را پیشوایان مردم گردانیم و ایشان را وارث زمین كنیم و در آن سرزمین فرمانروایی‌شان دهیم.۱۱

واژگان «نرید» [می‌خواهیم] و «نمنّ» [منت نهیم] و «نجعل» [گردانیم] در [آیه در] قالب فعل مضارع و دارای معنای استمرار و به صورت یك قانون كلی و فراگیر بیان شده‌اند، تا چنین پنداری پیش نیاید كه این نوید پیروزی ویژهٔ مستضعفان بنی‌اسراییل [در سرزمین مصر است.۱۲

و به یقین خدا به كسی كه دین او را یاری می‌كند، یاری می‌دهد.۱۳

چنانچه خدا به كسی یاری رساند، پیروزی او قطعی است. پس در واقع، این آیهٔ شریفه نوید پیروزی به مستضعفان است.

در آیهٔ دیگر می‌خوانیم:

و اگر مؤمنید، سستی مكنید و غمگین مشوید كه شما برترید.۱۴

همچنین می‌فرماید:

خدا به كسانی از شما كه ایمان آورده و كارهای شایسته كرده‌اند، وعده داده است كه حتماً آنان را در این سرزمین جانشین خود قرار دهد؛ همان‌گونه كه كسانی را كه پیش از آنان بودند، جانشین خود قرار داد.۱۵

در شأن نزول این آیه آمده است:

پیامبر و اصحابش در مكّه حدود ده سال، مردم را مخفیانه به سوی خدا فرامی‌خواندند، بدون اینكه دربارهٔ مبارزهٔ مسلّحانه سخنی بگویند. تا اینكه فرمان الهی مبنی بر هجرت مسلمانان به مدینه صادر گردید. پس از هجرت و تشكیل نظام اسلامی، مسلمانان از سوی خدا به نبرد مسلّحانه با دشمنان مأمور شدند. به خاطر ترس از دشمن ناچار بودند در طول شبانه‌روز مسلّح باشند. این موضوع برای مسلمانان سخت و طاقت‌فرسا بود. از این‌رو، یكی از آنان نزد پیامبر آمده و پرسید: یا رسول‌الله! آیا ما برای همیشه باید در حالت وحشت به سر ببریم؟ آیا روزی فرا خواهد رسید كه ما به امنیت رسیده و سلاح‌های خود را كنار بگذاریم.؟ پیامبر فرمود: این وضعیت دیری نمی‌پاید و پس از مدت زمانی شما آرامش و امنیّت خود را باز خواهید یافت و اسلحه‌ها را از خویشتن دور خواهید كرد.۱۶

بنابراین، قرآن دربارهٔ پیروزی نهایی مستضعفان بشارت‌هایی داده است، ولی این نویدها به شرایطی وابسته است.

● نمونه‌هایی از پیروزی مستضعفان

یكی از سنت‌های الهی، پیروزی مستضعفان بر مستكبران است. قرآن كریم در آیات گوناگونی، نمونه‌هایی از پیروزی‌های مستضعفان و عوامل پدید آورنده آنها را بیان داشته است:

موسی به قوم خود گفت: از خدا یاری جویید و پایداری ورزید. كه زمین از آن خداست؛ آن‌را به هركس از بندگانش كه بخواهد، می‌دهد و فرجام نیك برای پرهیزكاران است. و به آن گروهی كه پیوسته تضعیف می‌شدند، بخش‌های باختر و خاوری زمین را ـ كه در آن بركت قرار داده بودیم ـ به میراث عطا كردیم. و به پاس آنكه صبر كردند، وعده نیكوی پروردگارت به فرزندان اسراییل تحقّق یافت.۱۷

سرانجام پس از درهم شكسته شدن قدرت فرعونیان، بنی‌اسراییل كه سالیان درازی را در زیر زنجیر اسارت و بردگی به سر برده بودند، پیروز شدند و وارث سرزمین‌های پهناور آنان گشتند. از این دو آیه برمی‌آید كه رمز پیروزی آنان، یاری جستن از خدا و پایداری در راه هدف بوده است.

حضرت نوح و شمار پیروانش، سال‌ها كوشیدند و در راه هدف خویش رنج‌های طاقت‌فرسایی را به جان پذیرفتند و سرانجام به پیروزی نهایی دست یافتند:

و ما او و كسانی را كه با وی در كشتی بودند، نجات دادیم.۱۸

و دربارهٔ هود(ع) می‌فرماید:

پس او و كسانی را كه با او بودند، رهانیدیم.۱۹

نیز در مورد حضرت لوط(ع) می‌فرماید:

پس او و خانواده‌اش را نجات دادیم.۲۰

همچنین دربارهٔ صالح پیامبر(ع) آمده است:

پس چون فرمان ما رسید، صالح و كسانی را كه با او ایمان آورده بودند، رهانیدیم.۲۱

تعبیر پیشین دربارهٔ حضرت شعیب نیز وارد شده است.۲۲

موارد بسیاری از نمونه‌های پیروزی مستضعفان در قرآن۲۳ آمده است كه آوردن یكایك آنها در این مجال نمی‌گنجد.

پیامبر گرامی اسلام و یاران پاك‌باخته‌اش كه سال‌ها در زیر شكنجه و آزار مشركان بودند، در اثر جان‌بازی و جهاد و مبارزه به پیروزی دست یافتند. قرآن در این‌باره می‌فرماید:

چون هنگام فتح و پیروزی با یاری خداوند فرا رسد و در آن روز مردم را بنگری كه فوج فوج به دین خدا داخل می‌شوند.۲۴

در این آیهٔ شریفه، واژگان «نصر» [پیروزی] و «فتح» در پی یكدیگر آمده است. «نصر» به معنای یاری و كمك پروردگار به پیامبر و غلبه و پیروزی آن حضرت بر دشمنان است كه با فتح مكّه صورت پذیرفت و بیشتر دشمنان پیامبر از میان رفتند. همچنین مراد از «فتح»، فتح مكّه است كه پیروزی بزرگی برای اسلام و مسلمانان بود. منظور از واژه «النّاس» نیز بت‌پرستان عرب مانند اهل مكّه و طائف و یمن و هوازن و همانندهای ایشان هستند كه گروه گروه به دین حق گرویدند و در راه پیروزی مسضعفان تلاش‌ها كردند.۲۵

افزون بر موارد یاد شده، نشانه‌هایی در آیات و روایات مبنی بر تعلّق مشیّت الهی بر پیروزی نهایی مستضعفان وجود دارد كه در آینده بدان خواهیم پرداخت.

پی‌نوشت‌ها:

مستضعفان از دیدگاه اسلام، مركز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، صص ۱۸۴ـ ۱۷۵.

۱) سورهٔ قصص(۲۸)، آیهٔ ۵ و ۶.

۲) ... و یرید الله أن یحقّ الحقّ بكلماته و یقطع دابر الكافرین٭ لیحقّ الحقّ و یبطل الباطل و لوكره المجرمون. سورهٔ انفال(۸)، آیهٔ ۷ و ۸.

۳) یمح الله الباطل و یحقّ الحقّ بكلماته. سورهٔ شورا(۴۲)، آیهٔ ۲۴.

۴) جاء الحقّ و زهق الباطل إنّ الباطل كان زهوقاً. سورهٔ اسرا(۱۷)، آیهٔ ۸۱.

۵) بل نقذف بالحقّ علی الباطل فیدمغه فإذا هو زاهقٌ. سورهٔ انبیاء(۲۱)، آیهٔ ۱۸.

۶) قل إنّما أعظكم بواحدهٍٔ أن تقوموا لله مثنی و فرادی ثمّ تتفكّروا ما بصاحبكم من جنّهٔ إن هو إلّا نذیرٌ لكم بین یدی عذابٍ شدیدٍ. قل جاء الحقّ و ما یبدی الباطل و ما یعید. سورهٔ سباء(۳۴)، آیات ۴۶ و۴۹.

۷) فإنّ حزب الله هم الغالبون؛ سورهٔ مائده(۵)، آیهٔ ۵۶.

۸) وكان حقّاً علینا نصر المؤمنین. سورهٔ روم(۳۰)، آیهٔ ۴۷.

۹) إنّا لننصر رسلنا و الّذین آمنوا فی الحیاهٔ الدّنیا و یوم یقوم الأشهاد. سورهٔ غافر(۲۳)، آیهٔ ۵۱.

۱۰) ثمّ ننجّی رسلنا و الّذین آمنوا كذلك حقّاً علینا ننج المؤمنین. سورهٔ یونس(۱۰)، آیهٔ ۱۰۳.

۱۱) و نرید أن نمنّ علی الّذین استضعفوا فی الأرض و نجعلهم أئمّهًٔ و نجعلهم الوارثین٭ و نمكّن لهم فی الأرض. سورهٔ قصص(۲۸)، آیهٔ ۵ و ۶.

۱۲) تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۱۵.

۱۳) و لینصرنّ الله من ینصره؛ سورهٔ حج(۲۲)، آیهٔ ۴۰.

۱۴) ولا تهنوا و لاتحزنوا و أنتم الأعلون إن كنتم مؤمنین؛ سورهٔ آل عمران(۳)، آیهٔ ۱۳۹.

۱۵) وعد الله الّذین آمنوا منكم و عملو الصّالحات لیستخلفنّهم فی الأرض كما استخلف الّذین من قبلهم. سورهٔ نور(۲۴)، آیهٔ ۵۵.

۱۶) سیّد قطب، فی ظلال القرآن، ج۴، ص ۲۵۳۹.

۱۷) قال موسی لقومه استعینوا بالله و اصبروا إنّ الأرض لله یورثها من یشاء من عباده و العاقبهٔ للمتّقین٭ و أورثنا القوم الّذین كانوا یستضعفون مشارق الأرض و مغاربها الّتی باركنا فیها و تمّت كلمت ربّك الحسنی علی بنی‌إسرائیل بما صبروا و دمّرنا ماكان یصنع فرعون و قومه و ما كانوا یعرشون. سورهٔ اعراف(۷)، آیهٔ ۱۲۸ و ۱۳۷.

۱۸) فأنجیناه و الّذین معه فی الفلك؛ همان، آیهٔ ۶۴.

۱۹) فأنجیناه و الّذین معه؛ همان، آیهٔ ۷۲.

۲۰) فانجیناه اهله؛ همان، آیهٔ ۸۳.

۲۱) فلمّا جاء أمرنا نجّینا صالحاً و الّذین آمنوا معه؛ سورهٔ هود(۱۱)، آیهٔ ۶۶.

۲۲) ولمّا جاء امرنا نجّینا شعیبا و الّذین آمنوا معه. سورهٔ هود(۱۱)، آیهٔ ۹۴.

۲۳) نك: سوره‌های: یوسف(۱۲)، آیهٔ ۱۱۰؛ انبیاء(۲۱)، آیهٔ ۹، ۷۱، ۷۴، ۷۵، ۸۸؛ شعراء(۲۶)، آیهٔ ۶۵، ۱۱۹ و ۱۷۰؛ نمل(۲۷)، آیهٔ ۵۳و۵۷؛ عنكبوت (۲۹)، آیهٔ ۱۵، ۲۴ و ۳۲؛ صافات (۳۷)، آیهٔ ۷۶،۱۱۴،۱۱۶ و ۱۳۴؛ فصّلت (۴۱)، آیهٔ ۱۸؛ قمر(۵۴)، آیهٔ ۱۸.

۲۴) إذا جاء نصرالله و الفتح و رأیت النّاس یدخلون فی دین الله أفواجا. سورهٔ نصر(۱۱۰)، آیهٔ ۱و ۲.

۲۵) آلوسی، تفسیر روح المعانی، ج ۳۰، صص ۲۵۵و ۲۵۶.