آموزش مهارت های زندگی عامل ارتقای رشد شخصی و اجتماعی

کنار آمدن با فشارهای زندگی و کسب مهارت های فردی و اجتماعی, همواره بخشی از واقعیات زندگی انسان بوده و در ادوار متفاوت زندگی او, به اشکال گوناگون تجلی یافته است

کنار آمدن با فشارهای زندگی و کسب مهارت های فردی و اجتماعی، همواره بخشی از واقعیات زندگی انسان بوده و در ادوار متفاوت زندگی او، به اشکال گوناگون تجلی یافته است. در دوره کودکی، تعارض ها جلوه چندانی ندارد، اما با افزایش سن و هنگام مواجهه با دشواری های ویژه سنین نوجوانی و جوانی، کشمکش های درونی و محیطی بیش تر تظاهر پیدا می کنند (کتاب معلم، ۱۳۸۵). تا مدت های طولانی این موضوع که مسایل روزمره زندگی می تواند اثرهای زیان بخش بر روی سلامت جسمی و روانی داشته باشد، مورد تردید بود، اما مطالعات اخیر نشان داده است که این امر حقیقت دارد.

در واقع بین تعداد مسایل روزمره ای که افراد تجربه می کنند و علایم مشکلات سلامت و تنش های روان شناختی و هم چنین فیزیولوژیکی، همبستگی وجود دارد (برانتلی و همکاران، ۱۹۹۸؛ دلانگیس و همکاران، ۱۹۸۲؛ کانر و همکاران، ۱۹۸۱؛ دایتز، مک نایت و داکوف، ۱۹۸۲؛ کوهن، لافرنیر و گوروویچ، ۱۹۹۱؛ مونورو، ۱۹۸۳). حتی شواهدی وجود دارد دال بر این که استرس می تواند بر سیستم ایمنی تأثیر منفی بگذارد و خطر ابتلا به بیماری های عفونی را افزایش دهد (کوهن و ویلیامسون، ۱۹۹۱؛ کوهن، تیرل و اسمیت، ۱۹۹۱، ۱۹۹۳).

آن چه امروزه به مهارت های زندگی مشهور است، حاصل کار پژوهشگران عصر حاضر نیست، بلکه بسیاری از این مهارت ها در لابه لای تعالیم الهی و به خصوص در قرآن کریم و احادیث معصومین(ع) بیان شده است. تلاش برای «برقراری ارتباط مفید و موثر با دیگران»، «خودشناسی» و «توجه به ارزش ها» که از اصول اصلی مهارت های زندگی است، به کرات در آیات قرآن، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و احادیث منقول از سایر معصومین(ع) مورد تأکید قرار گرفته است. عبارت مشهور «من عرف نفسه، فقد عرف ربه» از امام علی(ع)، سرلوحه بهره مندی از یک زندگی مطلوب و موثر است و مهارت های زندگی بدون «خودشناسی» بی معناست (کتاب معلم، ۱۳۸۵).

● انواع مهارت های زندگی

«مهارت های زندگی» عبارت اند از مجموعه ای از توانایی ها که زمینه سازگاری و رفتار مثبت و مفید را فراهم می آورند. این توانایی ها، فرد را قادر می سازند مسئولیت های نقش اجتماعی خود را بپذیرد و بدون لطمه زدن به خود و دیگران، با خواست ها، انتظارات و مشکلات روزانه، به ویژه در روابط بین فردی، به شکل موثری روبه رو شود (همان، ۱۳۸۵).

توانایی های روانی- اجتماعی لازم برای رفتار انطباقی و موثر، افراد را قادر می سازد تا به طور موثر با مقتضیات و چالش های زندگی روزانه مقابله کند. آموزش این مهارت ها موجب ارتقای رشد شخصی و اجتماعی، محافظت از حقوق انسان ها و پیش گیری از مشکلات روانی و اجتماعی می شود.

مهارت های زندگی بی شمارند، اما مهم ترین این مهارت ها به شرح زیر است:

۱) مهارت خودآگاهی

آگاهی فرد از «موجودیت» خود بدین مفهوم است که کیست، چیست و به کجا خواهد رفت. «خود» قبل از یادگیری زبان شکل می گیرد و مهم ترین منبع شکل گیری «خود»، مادر است؛ اما تا بلوغ مراحل متعدد دیگری را طی می کند تا فرد به یک خود تثبیت شده تری برسد.

کاری که باید بکنیم این است که خود را بشناسیم و یاد بگیریم که با خود چگونه کنار بیاییم، همواره به نکات مثبت خود بیش تر اهمیت دهیم و منفی ها را حذف کنیم. مهارت خودآگاهی شامل اجزایی از قبیل: آگاهی از نقاط قوت و ضعف، تصویر خودواقع بینانه، آگاهی از حقوق و مسئولیت ها، توضیح ارزش ها و انگیزش برای شناخت است. به خاطر داشته باشیم که مدارا کردن از درون خود فرد آغاز می شود. برای دوست داشتن دیگران ابتدا باید خود را با همه توانایی ها و ناتوانایی ها دوست داشته باشیم (پایگاه اینترنتی آفتاب، ۱۳۸۶).

۲) مهارت همدلی

یعنی از دریچه چشم مخاطب به مسئله نگاه کردن. به عبارت دیگر، آن گونه که او حس می کند، حس کنیم و در نهایت به یک حس مشترک برسیم. همدلی در دل مهارت خودآگاهی و هسته اصلی مهارت ارتباط است.

گام های رسیدن به همدلی

الف) پرهیز از ارزیابی و قضاوت درباره رفتار طرف مقابل.

ب) خود را در جایگاه فرد دیگر قرار دادن.

ج) افزایش تحمل و ظرفیت روانی.

د) رشد شخصیتی (یک انسان رشد یافته توان همدلی بیش تری دارد.)

ج) داشتن دلی بی کینه، بی حسد، بی کبر، بدون غرور و طمع و دوست داشتنی شدن و... (همان).

۳) مهارت تفکر خلاق

یعنی توانایی ابداع فکر و راه حلی که قبلا وجود نداشته است. به عبارتی، توانایی نوآوری و خود را محدود ندیدن (از شکست نترسیدن)، چرا که با شکست تجربه بیش تری پیدا می کنیم.

● گام های رسیدن به تفکر خلاق

الف) سؤال کردن (آیا راه دیگری وجود دارد یا نه؟).

ب) مثبت نگری.

ج) یادگیری فعال (جست وجوی اطلاعات جدید).

د) افزایش اعتماد به نفس و خودباوری.

ح) تشخیص راه حل های جدید برای مشکلات.

و) افزایش عزت نفس (همان).

۴) مهارت تفکر انتقادی

یعنی شک مقدس داشتن. بدین مفهوم که در پدیده ها شک کنیم، اما در آن شک باقی نمانیم و با استفاده از تفکر خلاق راه های بهتری را نیز جست وجو کنیم. ابراز عقیده و ارزشیابی کنیم. قوه تجسم داشته باشیم. تصمیم گیری کنیم و مسایل را حل کنیم.

ویژگی های افراد دارای تفکر انتقادی

ذهن فعال و عدالت جو دارند، کار گروهی و با برنامه را دوست دارند، دلسوز مردم اند و با آن ها ارتباط خوبی دارند، ابتکار عمل و استقلال فکر دارند، افق دیدشان باز است و خود را «عقل کل» نمی دانند (همان).

۵) مهارت ارتباط

ارتباط انسانی زیبایی های درون هر یک از ما را آشکار می سازد. ارتباط میان دو فرد تنها از طریق کلمات برقرار نمی شود. بلکه همه کارهای ما نوعی ارتباط محسوب می شود.

مهارت های ارتباطی شامل اجزایی از این قبیل است:

الف) ارتباط کلامی و غیرکلامی موثر

ب) ابراز وجود

ج) مذاکره

د) گوش دادن

هـ) غلبه بر خجالت

و) امتناع (هدف).

۶) مهارت روابط بین فردی

ارتباط، لازمه بقا و خوش بختی انسان است. انسان از طریق ارتباط برقرار کردن با دیگران نیاز اساسی خود را به بقا، امنیت و آرامش، عزت نفس، خودشکوفایی و شرکت مؤثر در یک دنیای متنوع اجتماعی برطرف می کند. افرادی که در ارتباطات میان فردی خود ماهرانه و به شکل مناسب و کارآمد عمل می کنند، باید نحوه ارتباط خود را با اهداف و شرایط افراد مقابل منطبق کنند. کارآمدی و مناسب بودن، مستلزم این است که به زمینه های شخصی و فرهنگی متفاوت دیگران توجه کنیم و برای این تفاوت ها احترام قایل شویم. به همین جهت باید به این رهنمودها توجه کرد: برخورداری از مهارت های گوناگون برای تنظیم دقیق ارتباطات، توجه به دیدگاه طرف مقابل، بازبینی ارتباط و متعهد بودن نسبت به ارتباط میان فردی کارآمد و اخلاقی، همکاری و مشارکت، اعتماد به گروه، تشخیص مرزهای بین فردی مناسب، دوست یابی، شروع و خاتمه ارتباطات (همان).

۷) مقابله با هیجانات

به واقعه ای که اخیرا موجب برانگیخته شدن خشم، شادی، غم و... شما شده است، فکر کنید و احساسی را که به شما دست داده بود، به یاد آورید.

نشانه های جسمی مانند تنفس مشکل، ضربان سریع قلب، گرفتگی معده و پشت و... حالات روانی مانند احساس عدم کنترل، احساس تمایل به زدن دیگری و... را در نظر آورید.

به طور کلی بایستی برای مقابله با هیجانات مراحل ذیل در نظر گرفته شود:

الف) شناخت هیجان های خود و دیگران.

ب) درک و شناخت ارتباط این هیجان ها با تفکر و اندیشه.

ج) آموزش روش های خودکنترلی درمقابله با ناکامی، خشم، بی حوصلگی، غمگینی، ترس و اضطراب و کسب مهارت هایی چون خودآگاهی، همدلی و ارتباط (همان).

۸) مهارت مقابله با استرس

استرس، واکنش هیجانی بدن به عوامل استرس زاست. عوامل استرس زا شامل فشارهای شغلی، ترافیک، تصادفات و مسایل خانوادگی است.

استرس بر دو نوع است:

- استرس مفید

- استرس مضر

- استرس مفید و لازم همان ترس واقعی یا عاقلانه است. استرس مضر در واقع عبارت است از نگرانی مفرط یا ترس مبالغه آمیز و غیرضروری.

● روشهای مقابله با استرس

الف) ورزش

ب) تمرین تحلیل درست موقعیت ها

ج) مدیریت زمان

د) یادگیری مهارت تفکر منطقی

ح) استراحت، تغذیه و تفریح مناسب

ز) عدم درشت نمایی مشکل

ط) یادگیری مهارت ارتباط، خودآگاهی، ابراز وجود، تصمیم گیری و حل مسئله (همان).

۹) مهارت تصمیم گیری

تصمیم گیری ابزاری است برای شکل دادن به آینده مثبت و فرآیندی است پیچیده شامل انواع توانایی های فکری و نیز داشتن اطلاعات در مورد تصمیمی که می خواهیم بگیریم. به خاطر داشته باشیم وقتی با مسئله ای روبه رو می شویم، قدرت فکر، عالی ترین نیروی ماست. برای تصمیم گیری منطقی و خوب باید سه مرحله زیر را در نظر داشته باشیم:

الف) تصمیمی را که با آن مواجهیم، از همه جوانب مورد بررسی قرار دهیم.

ب) انتخاب هایی را که در پیش رو داریم مشخص کنیم.

ج) عواقب هر انتخاب و جوانب مثبت و منفی هر یک از آن ها را مشخص کنیم و براساس راه حلی که بیش ترین امتیازات مثبت و کم ترین امتیازات منفی را داراست، انتخاب نهایی را به عمل آوریم (همان).

۱۰) مهارت حل مسئله

وجود مشکلات کوچک و بزرگ در زندگی، عادی است و همه مردم خواه و ناخواه در طول زندگی با مشکلات مختلف روبه رو می شوند. مسایل مهم زندگی چنانچه حل نشده باقی بمانند، استرس ایجاد می کنند که به فساد اجتماعی منجر می شود(همان).

حل مسئله، فرد را قادر می سازد که به طور سازنده با مشکلات زندگی خود مواجه شود. حل مسئله، مستلزم چندین فعالیت است؛ به طوری که ابتدا باید «مسئله» را با دقت و صحت تعریف کرد و سپس راه حل های متفاوت را در کنار هم قرار داد و در نهایت، راه حل مناسب را از میان راه حل های ممکن انتخاب و اجرا کرد (کتاب معلم، ۱۳۸۵).

● نتیجه گیری

پژوهش ها نشان داده اند که اثرهای زیان بخش مشکلات روزمره در افرادی که تا به حال تحت استرس بوده اند (مونرو، ۱۹۸۲) افراد مضطرب و نیز کسانی که در حالت آشفتگی روانی قادر به مقابله مؤثر نیستند (کوهن و همکاران، ۱۹۹۱) شدیدتر است. فشارهای ناشی از مسائل روزمره برای افرادی که دارای عزت نفس بالا هستند و از سیستم حمایتی خوبی برخوردارند، کم تر است (کلینکه، ۱۳۸۰). پژوهشگران تأثیر مثبت مهارت های زندگی را در کاهش سوءمصرف مواد، استفاده از ظرفیت ها و کنش های هوشی، پیش گیری از رفتارهای خشونت آمیز، تقویت اتکا به نفس، تقویت خودپنداری مثبت و... مورد تأیید قرار داده اند.

مهارت های زندگی، شخص را قادر می سازد دانش، نگرش ها و ارزش ها را به توانایی های واقعی و عینی تبدیل کند. او باید یاد بگیرد که «چه کاری را باید انجام دهد و چگونه آن کار را انجام دهد.» (کتاب معلم، ۱۳۸۵)

منبع

نشریه ماهنامه آموزشی. تربیتی پیوند، تابستان .۱۳۸۷