نگاهی به آثار بیست ساله نادر ابراهیمی

گستردگی اثار ابراهیمی به حدی است که حتی ارائه فهرست کاملی از کتاب ها و نوشته های او دشوار می نماید جامع ترین فهرستی که با زحمت بسیار تهیه شد, نزدیک به صد کتاب او را در بر می گرفت

گستردگی اثار ابراهیمی به حدی است که حتی ارائه فهرست کاملی از کتاب‌ها و نوشته‌های او دشوار می‌نماید. جامع‌ترین فهرستی که با زحمت بسیار تهیه شد، نزدیک به صد کتاب او را در بر می‌گرفت که در آن میان، تعداد کتابهای کودک برابر با تعداد آثار بزرگسال بود و این از دلبستگی او به این هر دو عرصه خبر می‌دهد.

آثار بیست ساله اخیر ابراهیمی برای کودکان و نوجوانان از نظر کمی بسیار بیشتر از کتابهای پیش از انقلاب اوست. اما آن معدود کتابهای دهه‌ی چهل و پنجاه، ازنظر کیفیت آن قدر موفق بودند که بتوانند ابراهیمی را به عنوان یک نویسنده مطرح ادبیات کودک آن زمان در کتابها و مطبوعات مطرح کنند.

آناپلووسکی مولف کتاب «بررسی ادبیات کودکان در کشور‌های در حال رشد» در این کتاب نوشت: «نادر ابراهیمی یکی از نویسندگان خلاق ایرانی است که در بین کودکان، زندگی و کار می‌:ند. مشاهدات او از بچه‌ها و بحث‌ و گفتگو‌های او با آن‌ها همراه با نظرات و عقاید اجتماعی و آموزشی او اساس داستان‌های او را تشکیل می‌دهند. او نسخه‌ی خطی کتابهایش را برای کودکان می‌خواند و با آن‌ها در مورد نوشته‌هایش به بحث و گفت و گو می‌نشیند.»

کتابهای بیست‌ساله اخیر ابراهیمی را نیز در چهار گروه می‌توان طبقه بندی کرد:

اول داستان‌هایی که به قلم و ذهن خلاق نویسنده، نوشته شده‌اند و آفرینش ادبی درآنها نقش محوری دارد.

دوم کتابهایی که به بازنویسی و ارائه دیدگاه‌های نو از داستان‌های کهن پرداخته اند.

سوم کتابهای علمی که مهم‌ترین خصو صیت آن‌ها نثر گزارش‌گونه و آموزشی‌شان است.

چهارم ترجمه‌ها. اما از آنجا که این برگردان‌ها حجم بسیار کوچکی از آثار ابراهیمی را تشکیل می‌دهند، از ذکر آن‌ها صرف‌نظر می‌کنیم و بحث را با بررسی سه گروه دیگر ادامه می‌دهیم:

الف ) قصه‌ها و داستان‌ها

فرخ صادقی در بررسی کتاب «دور از خانه» به این نکته اشاره می‌:ند که ابراهیمی ساخت کلی اثر را از حکایت‌های سعدی گرفته و البته از تخیل‌های پویای کتاب «آلیس در سرزمین عجایب» هم بی بهره نبوده است. به همین دلیل تفکیک آثار خلاق از آثار بازنوشته شده و مأخوذ از سایر کتابها، کمی دشوار می‌نماید،‌اگر چه آثار خلاق ابراهیمی در بعد از انقلاب با تکیه‌ی اساسی نویسنده بر مفاهیم اخلاقی و انقلابی هویتی کاملا مجزا و مشخص یافته‌اند.

اکثر این کتابها اواخر دهه‌ی پنجاه و اوایل دهه‌ی شصت در تب و تاب‌های انقلاب نوشته‌ شده‌اند. از بارزترین آنها «مجموعه قصه‌های انقلاب برای بچه‌ها و نوجوان‌ها» است که نویسنده در آن به بازنویسی خاطراتی از زبان کودکان انقلاب پرداخته.

اما این کتابها آنقدر که گمان می‌رفت مورد استقبال قشر متعهد و مذهبی شناخته شده آن سال‌ها واقع نشد. رضا رهگذر در کتاب «بیست‌ سال تلاش» در ادامه‌ی انتقاد تد خود به ابراهیمی، آوردن شعار «مجاهد فدایی، شهادتت مبارک» را در میان شعار‌های تظاهراتی مغرضانه می‌دانه یا در انتقادی کلی به کتاب «برادر من مجاهد، برادر من فدایی» از این شکایت می‌کند که چرا نویسنده «هم مجاهدین (منافقین خلق) و هم چریک‌های (ضد) خلق را برادران خود می‌داند» (ص ۱۲۱)

داستان‌های خلاق ابراهیمی با تعریف امروزی‌ شاید با مجموعه «قصه‌های ریحانه خانم» آغاز شوند. داستان‌هایی لطیف که در همان دنیای کودکانه سیر می‌کنند و هیچ سعی ندارند از این چارچوی‌های ساده تخطی کنند.

▪ میترا بیات در مجموعه «داستان‌های کوتاه امروز ایران برای کودکان» می‌نویسد:«در زمینه‌ی آموزش اجتماعی،‌کتاب قلب کوچک نوشته‌ی ابراهیمی می‌تواند به عنوان نمونه معرفی شود. گرچه با تعریف کلاسیک، قالب کلی این اثر را نمی‌توان به عنوان داستان به حساب آورد اما تاثیری که این نوع ادبیات به کودک بر مخاطب خویش می‌گذارد کمتر از تاثیر کتب داستانی نیست. به این نوع ادبی در ادبیات کودکان و نوجوانان می‌توان به عنوان ادبیات آموزشی ـ اجتماعی اطلاق کرد.» ...

ب) بازنویسی‌ها

بازبینی داستان‌ها، حماسه‌ها و مفاهیم اساطیری که معمولا بن مایه‌های فرهنگی ـ دینی مردم را تشکیل می‌دهند، همیشه با استقبال روبرو نمی‌گردند . چه بسا که به حساب تحریف و یا جهالت گذاشته شوند.

رضا رهگذر در باره بازنویسی‌های ابراهیمی می‌گوید:

«عناد ابراهیمی با باور‌های مذهبی چنان شدید است که علاوه بر نوشتن چنین داستان‌هایی حتی از تحریف واقعیت‌ها و شخصیت‌های تاریخی ـ مذهبی نیز برای به ثمر رساندن نظریاتش ابا ندارد ... برای مثال پوریای ولی ... پهلوانی بوده از خوارزم،‌مومن و متقی... زندگی او مشحون از جوانمردی‌ها ... همان کشتی گرفتن وی با پهلوان هندی (یا بقول ابراهیمی «سیستانی») است. در کدام تاریخ نوشته‌اند که پوریای ولی خودش به دعا و توسل اعتقاد نداشته؟ کجا نوشته‌اند که شکست پوریا از پهلوان هندی ارادی نبوده بلکه پوریا بخاطر وضع جسمی واقعا از حرف شکست خورده؟ در کدام تاریخ نوشته شده که در زمان پوریای ولی مردم مسلمان کشور در روز مسابقه از پهلوان محبوب خود با کف زدن و فریاد (به جای صلوات و تکبیر) استقبال می‌کرده‌اند و...» (۲۰ سال تلاش، ص ۱۰۴ - ۱۰۲)

در این فهرست علاوه بر آثار بازنوشته شده نگاهی هم به کتاب‌هایی می‌اندازیم که به نحوی از ادبیات عامیانه شفاهی یا مکتوب تاثیر پذیرفته‌اند. ...

«نو سازی اساطیر» در داستان‌های بزرگسال ابراهیمی هم سابقه‌ای دیرین و موفق دارد. داستا‌ن‌های «ایوب» و «موسی» و «آرش در قلمرو تردید» با نثر «نو مدرسی» (تعبیری که خود او درباره شیوه نگارشش به کار برده) و برداشت‌های موفق خود، در شهرت نویسنده نقش داشته‌اند. (مفهوم قصه از دیدگاه من، نادر ابراهیمی، ص ۳۰، در مجموعه اول قصه‌های کوتاه، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۹)

ج ) کتابهای علمی

این کتاب‌ها، مجموعه‌ی وسیع «ایران را عزیز بداریم» را دربر می‌گیرد که اکثرا به سفارشی شرکت ملی فولاد ایران نوشته شده‌اند و هدف آنها معرفی منابع و صنایع و معادن ایران و تشویق به استفاده بهینه و حفظ آنهاست. مثلا کتاب «داستان سنگ و فلز و آهن» سال ۷۱ با هدف معرفی معادن فلزات نوشته شد. این کتاب با آیه ای از سوره حدید آغاز می‌شود. مجموعه این کتابها لحنی آموزشی دارند و جز در مواردی معدود که با محوری داستانی آمیخته می‌شوند (نظیر گل آباد دیروز ، گل آبار امروز) موفقیت چندانی ندارد.

نثر خشن و نزدیکی و تراکم اصطلاحات از جذابیت و لطافت این کتابها کاسته و آن‌ها را در همان محدوده‌ی کتابها‌ی صرفا آموزشی نگاه داشته‌ است.

مجموعه این کتابها با نقد تندی به نام «ایران را فلز نکنیم» به قلم مصطفی ناهید و روزنامه کار و کارگر مورخ ۱۲ / ۲ / ۱۳۷۶ روبرو شد.

از میان «قصه‌های بلند فلزی» که بگذریم و داستان ‌های «سنگ و فلز و آهن» را اگر رها کنیم، در سال‌های ۷۲ و ۷۳ به کتابهای دیگری هم برمی‌خوریم که بافتی ملایم‌تر دارند. کتاب «ما مسلمان‌های این آب و خاکیم» در راستای تقویت علایق میهنی ـ اسلامی نوشته شده و در حوزه داستان ‌های مذهبی در مجله پویش شماره ۶ ، ص ۴۲ ، از آن نام برده شده [از این مجموعه دو کتاب «ما زرتشتیان این آب و خاکیم» و «ما ارمنی‌های این آب و خاکیم» هنوز در توقیف وزارت ارشاد است.]

اما کتابی که قرار دادن آن در حیطه و شاید اساسا در حیطه ادبیات کودک با تردید روبرو است «دور ایران در شش ساعت» است یعنی گزارشی از دومین نمایشگاه ایرانگردی سال ۷۱ که در آن از صنایع دستی و سوغات و آداب و رسوم اقوام مختلف ایران تنها و تنها بطور فهرست گونه و جدول وار نام برده‌اند. اگر چه کیفیت مطلوب چاپ کتاب و نگارش روان آن، کتاب را برای هر گروه سنی قابل استفاده کرده است.

کتاب جمعه شماره ۷ شهریور ۵۸ آگهی این کتابها را چاپ کرده و از این کتابها هم نام برده است : روزی که فهمیدم مادرم را چقدر دوست دارم، پایگاه شاهرخی، بچه‌ای از خیابان‌های بالا، شب‌[ای بلند پاسداران انقلاب، دومین روز انقلاب.

سید علی کاشفی خوانساری

به نقل از کتاب چهره‌های ادبیات کودک و نوجوان