کتابخانه های دیجیتالی

کتابخانه های دیجیتالی ماندگار شده اند و تغییر کتابخانه ها از شکل سنتی به دیجیتالی اجتناب ناپذیر است

کتابخانه های دیجیتالی ماندگار شده اند و تغییر کتابخانه ها از شکل سنتی به دیجیتالی اجتناب ناپذیر است. توسعه سیستم ها و بدست آمدن مهارتهای مدیریتی به دقت و توجه کافی نیاز دارد. تا وقتی که ما نتوانیم به فاصله تکنولوژیکی که بین کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته وجود دارد غلبه کنیم؛ جهانی شدن مفهوم« دیجیتالی»امکان پذیر نمی باشد.کتابخانه دیجیتالی به فضای کمی نیاز دارد و داده ها با جست وجوی آسان از طریق شبکه های ارتباطی در دسترس هر کسی در هر کجای دنیا قرار می گیرند. کتابخانه دیجیتالی یک وجود انتزاعی نیست و با منابع و مجموعه های زیادی در ارتباط می باشد.

با ظهور کتابخانه های دیجیتالی، تخصص و حرفه کتابداری در حال تحول می باشد. کتابداران و کارمندان کتابخانه ها بایستی خود را برای انتقال از دوران مدیریت علمی به دوران مدیریت سیستم ها آماده کنند.

برای غلبه بر تهدید ویروسهای کامپیوتری و استفاده غیرمجاز از آثار و منابع، اقداماتی مورد نیاز است. درباره نیل به رشد«خود جوش» در زمینه کتابخانه های دیجیتالی به قدر کافی تأمل نشده است. بنابراین لازم است برای نگهداری و حفاظت از کتابخانه های دیجیتالی راههای جدیدی را برای تأمین بودجه جست وجو کنیم بخصوص اینکه سرمایه گذاریهای اولیه در زمینه کتابخانه های دیجیتالی در سطح بالایی باشند.

● تعریف

منظور ما از واژه «کتابخانه»چیست و چه فرقی با« کتابخانه دیجیتالی»دارد؟ به طور سنتی کتابخانه محلی است که در آن کتابها، نسخه های خطی، صفحات موسیقی یا سایر متون و مواد زیبا شناختی برای استفاده - و نه برای فروش - نگهداری می شوند. در واقع کتابخانه مؤسسه ای است که برای مجموعه سازی و امانت کتاب به وجود آمده است و افراد امکان استفاده از تسهیلات آن را دارند. در حالی که یک کتابخانه دیجیتالی بر پایه سیستم کامپیوتری می باشد که به گرد آوری، ذخیره سازی، سازماندهی، جست وجو و توزیع مواد دیجیتالی برای دسترسی کاربر نهایی می پردازد. کتابخانه دیجیتالی فقط مجموعه ای از مواد الکترونیکی نمی باشد بلکه شامل یک واسطه مرورگر و احتمالاً فضا و جامعه مجازی نیز می باشد. کتابخانه دیجیتالی به فضای کمی نیاز دارد و داده ها با جست وجوی آسان از طریق شبکه های ارتباطی در دسترس هر کسی در هر کجای دنیا قرار می گیرند. کتابخانه دیجیتالی یک وجود انتزاعی نیست و با منابع و مجموعه های زیادی در ارتباط می باشد.

برای رشد کتابخانه های دیجیتالی بایستی کارهای زیر انجام شوند: دیجیتالی کردن تمام منابع موجود در کتابخانه، ارتباط با کاربران به صورت پیوسته و غیر پیوسته، اتصال با شبکه و دسترسی به شبکه جهانی وب.

در غرب مهمترین ابتکار در زمینه کتابخانه دیجیتالی، دسترسی به نشریات به صورت تمام متن بر روی وب می باشد. بسیاری از ناشرین از طریق مبادله داده های الکترونیکی با کتابخانه ها سروکار دارند. کتابخانه های سنتی که به عنوان گنجینه های دانش شناخته می شوند، اکنون به شکل «پایگاه اطلاعاتی »در دسترس هستند. اینترنت و وب باعث شده اند که دانش به شکل جهانی در آید و ارتباط و اتصال با آن به صورت بین المللی برقرار باشد.

کتابخانه های دیجیتالی گسترده خواهند شد و به صورت تمام متن از هر مکان و یا هر پایگاهی قابل دسترسی خواهند بود. داده های دیجیتالی کپی می شوند، لیکن در تمام این تغییرات و ترکیبات - که در مورد مواد چاپی با سرعت و سهولت انجام نمی گیرد - نتایج در خواستی می توانند با حداکثر سرعت و حداقل هزینه به هر گوشه دنیا فرستاده شوند.

● اهداف

این مقاله بعضی مشکلات را در حوزه کتابخانه های دیجیتالی شناسایی می کند و پیشنهاداتی را به منظور غلبه بر این مشکلات به منظور عملکرد مؤثرتر کتابخانه های دیجیتالی ارائه می نماید. این اهداف عبارتند از:

▪ شناسایی روشهای عملی برای غلبه بر مشکلاتی که در راه تبدیل کتابخانه های سنتی به دیجیتالی به وجود می آیند.

▪ شناخت نقش کتابخانه های دیجیتالی برای ایجاد دانش جهانی قابل دسترس

▪ بررسی امکانات مشارکت خصوصی برای تأمین منابع مالی و انسانی

▪ جست وجوی راههایی برای ایجاد رشد بدون وقفه کتابخانه های دیجیتالی

تغییر کتابخانه های سنتی به کتابخانه های دیجیتالی:

وقتی ما از لحاظ تاریخی در مورد رشد کتابخانه ها و بخصوص اتاقهای مطالعه، بررسی و تحقیق می کنیم در می یابیم که این ضرورت بوده است که آنها را پدید آورده است نه اجبار. آماری در مورد تعداد کتابخانه های سرتاسر دنیا وجود ندارد. اما جزئیاتی از کتابخانه های کشورهای پیشرفته و تعدادی از کتابخانه های کشورهای در حال توسعه در دسترس است. همین حالت در مورد تعداد افرادی که از کتابخانه ها استفاده می کنند و تعداد کتابها و پیایندهایی که هر کتابخانه در طول یک دوره زمانی خاص گردآوری کرده اند، تعداد کل کتابداران و کارمندانی که در کتابخانه ها کار می کنند، وجود دارد. به طور ذاتی کتابخانه های هند جزو سازمانهای دولتی محسوب می شوند. دولت مرکزی فقط بر روی کتابخانه ها و مؤسساتی که دارای اهمیت ملی هستند، نظارت می کند. برای قشر تحصیلکرده هند که جمعیتی در حدود ۵۰۰ میلیون نفر را شامل می شوند - یک و نیم برابر جمعیت کل آمریکا - بیش از ۷۱۰۹۶ کتابخانه وجود دارد: ۸۲۶۷ کتابخانه دانشگاهی، ۵۴۸۴۵ کتابخانه عمومی، ۱۲۰۰ کتابخانه در زمینه علوم و تکنولوژی، ۴۵۰ کتابخانه در زمینه علوم اجتماعی، ۸۰۰ کتابخانه مربوط به شرکتها و سازمانهای دولتی، ۵۰۰ کتابخانه در زمینه علوم انسانی و هنر، ۷ کتابخانه ملی، ۵۰۰ کتابخانه صنعتی و شرکتهای خصوصی. اما این تعداد به معنای عام کتابخانه محسوب نمی شوند. زیرا ۹۰ در صد آنها صرفاً اتاق مطالعه محسوب می شوند. طبق یافته های «چکیده آماری ایالات متحده آمریکا (۱۹۹۹)» مجموع تعداد کتابخانه ها در آمریکا تا ابتدای سال ۱۹۹۷م. ۳۷۵۹۱ باب می باشد.

ما نمی توانیم از نقش کتابداران و کارمندان پشتیبانی کتابخانه در ایجاد کتابخانه های دیجیتالی چشم پوشی کنیم. آیا این کارکنان آموزش کافی می بینند و آیا رهنمودهای لازم را برای اجرای انتقال آرام از کتابخانه های سنتی به کتابخانه های دیجیتالی در یافت می کنند؟ بررسی و رسیدگی به دانشکده ها و مؤسسات تربیت کننده کتابداران آتی، امری حیاتی محسوب می شود. آیا آنها برای رفع نیازهای اضافی کتابخانه های دیجیتالی سرفصلها و روشهای آموزشی متداول را در اختیار دارند؟ جواب این سؤالات مسلماً «نه»و « تاکنون هرگز»می باشد. با وجود تمام این مشکلات، طرفداران کتابخانه های دیجیتالی دلسرد نمی شوند . اما آنها بایستی با سرعت و همکاری یکدیگر به رفع این مشکل بپردازند.

با وجود کتابخانه های دیجیتالی که بر روی اینترنت و اتصالات اینترانت هستند، ما هنوز نتوانسته ایم سیستم قابل اعتمادی برای جلوگیری از ضرر و زیان ویروس های کامپیوتری پیدا کنیم. بنابراین نگه داشتن کتابخانه های سنتی با وجود کتابخانه های دیجیتالی کاری عاقلانه می باشد. بخاطر اینکه فعالیتهای کتابخانه ها بدون وقفه و مداوم انجام شود و امکانات بیشتری برای سیستم کتابخانه به وجود آید، لازم است از هر دو سیستم (کتابخانه های سنتی - کتابخانه های دیجیتالی) استفاده کنیم.

چون اینترنت و اینترانت هسته تمام سیستم (کتابخانه های دیجیتالی) محسوب می شوند، تفاوتهای تکنولوژیکی در بین کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه ادامه خواهد داشت. بهسازی و بهبود تکنولوژی اطلاعات امری حیاتی است و باید سهم زیادی به هر کشور داده شود. بهرحال باید برای کم کردن فاصله موجود در بین کشورهای درحال توسعه و کشورهای توسعه یافته قدمهایی برداشته شود و کشورهای در حال توسعه بایستی بدون هرگونه اتلاف وقتی به جدیدترین پیشرفتها دسترسی پیدا کنند. اگر چنین فرایند مستمری مورد توجه قرار نگیرد تمام مجموعه نظام دچار آشفتگی خواهد شد.

با ظهور کتابخانه های دیجیتالی، تخصص و حرفه کتابداری در حال تحول می باشد. کتابداران و کارمندان کتابخانه ها بایستی خود را برای انتقال از دوران مدیریت علمی به دوران مدیریت سیستم ها آماده کنند. این کار (تغییر از حوزه مدیریت دانش به حوزه مدیریت سیستم ها و ساختارها) ترکیبی از فعالیتهای وابسته به سیستم ها و زیر سیستم های کامپیوتری است که در آنجا کارهای قراردادی جای خود را به قالبهای مدیریتی سازمانی نوینی می دهند. برای تغییر سیستم ها از شکل سنتی به صورت کامپیوتری لازم است تدابیری اتخاذ شود. بعضی از نکاتی که بایستی مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:

▪ پیش بینی ترافیک در شبکه ها - مشخص کردن منشأ و هدف ترافیک - انواع برنامه هایی که از طریق شبکه قابل دسترسی هستند.

▪ تنظیم روشهایی ( به منظور ادامه کار) چنانچه بخشی یا تمام شبکه از کار بیفتد.

علاوه براینکه بایستی مواد کتابخانه را به شکلی مناسب برای کامپیوتر سازماندهی کنیم، لازم است روشهای مطمئنی را برای تأمین خدمات مداوم اتخاذ نماییم. این کار بودجه و امکانات مالی زیادی را می طلبد که دائماً نیز در حال افزایش می باشد. در مراحل اولیه کتابداران مجبور هستند که بر موانع روانشناختی که در مواجهه با کاربر و کارکنان پشتیبانی داشتند؛ غلبه کنند. غلبه بر مشکلات ناشی از تغییر شکل کتابخانه آسانتر از غلبه بر موانع روانشناختی است. ترس کارکنان فقط بخاطر جابه جایی آنها نیست. بلکه آنها نگران حذف خود از خدمات کتابخانه (از دست دادن شغل شان) هستند. حل این مشکلات از طریق آموزشهای داخل کتابخانه ای امکان پذیر است. دستور العملهای مناسب و تعیین نقش های مشخص برای هر فرد نه تنها به ایجاد اعتماد به نفس در کتابداران کمک خواهد کرد بلکه بر روی ایجاد نقش توسط کتابداران در کل فرایند توسعه و پیشرفت کتابخانه نیز تأثیر مثبت خواهد گذاشت .

نگهداری از کتابخانه دیجیتالی مشکلتر است

«آکرمن» و«فیلدینگ» (۱۹۹۵)عقیده داشتند که کتابخانه های دیجیتالی حاوی مواد غیر رسمی و پویایی هستند از جمله ساختارهای نرم افزاری و بنابراین با مشکلات نگهداری بیشتری (نسبت به کتابخانه های سنتی) مواجه هستند که این مشکلات حتی ممکن است کارایی دراز مدت آنها را مورد تهدید قرار دهد. در کتابخانه های سنتی - کتابخانه ای که بر مبنای کاغذ استوار است - روشهایی برای نگهداری مواد کتابخانه وجود دارد اما تاکنون ما روشهایی برای نگهداری مواد کتابخانه دیجیتالی - که شامل مواد غیر رسمی و پویا می باشد نداشته ایم. مجموعه های سنتی با بهبود روشهای سنتی نگهداری می شوند. در حالیکه نگهداری مواد پویا و غیر رسمی در کتابخانه های دیجیتالی فقط از طریق راه حلهای فنی جدید امکان پذیر می باشد.

در یک کتابخانه سنتی که بر پایه کاغذ استوار است کنترل قابل توجهی بر روی مجموعه صورت می گیرد، زیرا در اینگونه کتابخانه ها روشهای پیشرفته بسیاری وجود دارد که دسترسی به منابع کتابخانه را امکان پذیر می سازد مانند امانت، خدمات فنی و قفسه بندی منابع برای دسترسی به آنها در هر زمانی. این نوع کتابخانه ها هرگز نمی توانند محدویتهای فعالیتهای سنتی را که در ارتباط با مسائل زود گذر و بی اهمیت است بپذیرند و نیاز به منابع اطلاعاتی بیشتری خواهند داشت.

در کتابخانه های دیجیتالی لازم است مکانیسم ها و روشهای جدیدی را برای نگهداری مواد پیدا کنیم. کتابخانه های سنتی قلمرو محدودی دارند و مجموعه ها حد و مرز مشخصی دارند و کنترل مجموعه آسان است. در کتابخانه دیجیتالی قلمرو وسیع است و کاربر به مواد و منابع متنوعی دسترسی دارد بنابراین کنترل و نگهداری این منابع در دراز مدت مشکل می باشد. کتابخانه دیجیتالی نه تنها یک مجموعه فناوری بلکه یک نهاد اجتماعی با نیازهای درازمدت است و احتیاج به نگهداری و حفاظت دارد.

● دسترسی به دانش جهانی

هدف اصلی « تکنولوژی اطلاعات»دسترسی به دانش جهانی است که کتابخانه ها برای رسیدن به این هدف نقش اصلی را ایفا می کنند. هند برنامه های جاه طلبانه ای را برای رسیدن به این هدف در طی ده سال اجرا می کند. هدف این است که در هر مدرسه، دانشگاه و بیمارستان عمومی اینترنت در دسترس باشد. تکنولوژی اطلاعات درس اجباری در تمام رشته ها در سطح لیسانس می باشد و تسهیلات شبکه ای برای تمام مراکز آموزش عالی اختصاص یافته است. در حال حاضر در حدود ۸۷۳۰۹ مدرسه اعم از ابتدایی، راهنمایی و متوسطه در هند وجود دارد که در حدود ۸ میلیون دانش آموز در آنها ثبت نام کرده اند. ۲۲۶ دانشگاه، ۶۵۶۹دانشکده عمومی و ۱۳۵۴ دانشکده تخصصی در هند وجود دارد. دسترسی تمام این مکانها به اینترنت امری دلهره آور و ترسناک است. این فقط مشکل هند نیست بلکه در سایر کشورهای در حال توسعه نیز این مشکل وجود دارد. برای کاربرانی که از کتابخانه دیجیتالی استفاده می کنند ضروری است که یک کامپیوتر شخصی که به اینترنت متصل است داشته باشند. در سال ۱۹۹۵م. برای هر ۱۰۰۰نفر در هند ۱‎/۲کامپیوتر شخصی وجود داشت. طبق برنامه ریزی های آینده قرار است این رقم به ۲ برسد و در چند سال آینده این رقم به ۲۰ کامپیوتر برای هر ۱۰۰۰نفر برسد. بسیاری از این کامپیوترها ممکن است به اینترنت وصل باشند. این رقم در مقایسه با بسیاری از کشورهای در حال توسعه خیلی پایین است.

در سال ۱۹۹۵م. به ازای هر ۱۰۰۰نفر در سوئیس ۳۴۸کامپیوتر شخصی، در آمریکا ۳۲۸ کامپیوتر شخصی، در استرالیا ،۲۷۶ دانمارک ،۲۶۹ نیوزیلند ،۲۲۳ هلند ۲۰۱ کامپیوتر شخصی وجود داشته است. در آسیا صرفنظر از رشد اقتصادی چشمگیر اخیر، وضعیت امیدوار کننده نمی باشد. ژاپن بالاترین تعداد کامپیوترهای شخصی را - ۱۵۳ کامپیوتر به ازای هر ۱۰۰۰نفر - دارا می باشد و بعد از آن جمهوری کره ۱۰۸‎/۳ ، مالزی ۳۷‎/۳ و تایلند ۱۳‎/۶ کامپیوتر شخصی به ازای هر ۱۰۰۰نفر دارند. این موقعیت و ارقام در مورد تعداد کاربران اینترنت نیز چندان امیدوارکننده نمی باشد. فنلاند در بالاترین مرتبه ۱۳۹کاربر اینترنت به ازای هر ۱۰۰۰نفر بعد از آن ایسلند ،۱۱۲ نروژ ،۶۴ کانادا ،۴۱‎/۲ هلند ،۳۸‎/۸ آمریکا ،۳۸ استرالیا ،۵۵‎/۴ سوئیس ۳۵‎/۵ و بریتانیا ۲۵‎/۶ کاربر اینترنت به ازای هر ۱۰۰۰نفر جمعیت دارا می باشند. در میان کشورهای آسیایی ژاپن ۷‎/۲ کاربر اینترنت به ازای هر ۱۰۰۰نفر، مالزی ۲ و بقیه کشورها خیلی کمتر از یک کاربر اینترنت به ازای هر ۱۰۰۰نفر جمعیت خود دارند.

چنین واقعیتی نشان خوبی برای جهانی شدن کتابخانه های دیجیتالی نمی باشد. برطبق برنامه Action plan to IT که توسط دولت هند به تصویب رسیده است، هند احتمالاً تا پایان سال ۲۰۰۸ م. در حدود ۵ میلیون کاربر اینترنت خواهد داشت.

● محدودیت های زبانی

« لودوینگ ویتگن استین»می نویسد: «محدودیت زبان من به معنای محدودیت دنیای من است.» اگر این حرف درست باشد پس تمام مواد نوشته شده به سایر زبانها برای ما غیرقابل استفاده و دسترسی می باشند. در حدود شش هزار زبان در دنیا وجود دارد و نزدیک به ۹۰% آنها در حال از بین رفتن می باشند. برآورد می شود که بیش از نیمی از جمعیت جهان به یکی از پنج زبان زیر صحبت می کنند: چینی، انگلیسی، هندی، روسی، اسپانیایی.

در هند به تنهایی ۱۸ زبان رسمی وجود دارد و به بیش از ۱۰۰۰ لهجه و گویش در بیش از ۶۰۸۷۵۲ دهکده و روستا تکلم می شود. آیا امکان فراهم کردن مواد و منابع از تمام این زبانها در کتابخانه دیجیتالی وجود دارد؟ این امر امکان پذیر نیست مگر اینکه دانش جهانی و مواد و منابع کتابخانه های دیجیتالی به یکی از زبانهای اصلی و برگزیده در دنیا محدود شود. این چالش، استراتژی را می طلبد که اطلاعات را به زبان خو اننده تأمین کنند. مؤسسات بین المللی بایستی در یک برنامه و با مشارکت نزدیک دولتها در هر کشور روی این موضوع کار کنند. زبان مظهر یک فرهنگ است و نگهداری هویت امری مهم و حیاتی می باشد.