روان شناسی خواب و رؤیا

خوابیدن یكی از مهم ترین اعمال حیاتی به شمار می رود هر جانداری از جمله موش, فیل و حتی سوسك ها نیز می خوابند تمام جانداران مهره دار, حتی ساده ترین انواع جانداران بدون خواب قادر به ادامه حیات خود نیستند انسان ها در شب به خواب می روند, اما برخی از جانوران شب شروع به فعالیت می كنند این نوشتار نیم نگاهی به خواب و فرایند آن از منظر روان شناسی دارد

خوابیدن همچون غذا خوردن و آشامیدن یكی از مهم‌ترین اعمال حیاتی به شمار می‌رود. هر جانداری از جمله موش، فیل و حتی سوسك‌ها نیز می خوابند. تمام جانداران مهره دار، حتی ساده ترین انواع جانداران بدون خواب قادر به ادامه حیات خود نیستند. انسان‌ها در شب به خواب می‌روند، اما برخی از جانوران شب شروع به فعالیت می‌كنند.

شواهد نشان می دهد كه عامل اصلی تعیین طول مدت خواب جانداران، بیش از هر چیز، به جثه و شدت سوخت و ساز بدن جاندار بستگی دارد. بر همین اساس، خفاش‌ها در طول شبانه روز، دست كم بیست ساعت در خواب به سر می برند. در حالی كه، اسب‌ها تنها دو ساعت نیاز به استراحت و خواب دارند. علی رغم این تفاوت ها در میان جانداران، عمل خوابیدن، دست كم در میان پستان‌داران، مشخصه های بیولوژیكی بسیار مشابه و تقریباً یكسانی دارد. هنگام خواب، بدن این جانداران سست شده، دمای بدن و عمل غیرارادی سوخت و سوز به میزان زیادی كاهش می‌یابد.

این نوشتار نیم نگاهی به خواب و فرایند آن از منظر روان شناسی دارد.

● خواب در قرآن و سنّت

از نشانه‌های قدرت خداوند و اسرار خلقت حكیمانه او خواب است. قرآن كریم می‌فرماید: «از نشانه‌های قدرت اوست خوابیدن شما در شب و روز، تا این كه از فضل پروردگار به طلب روزی برخیزید، در این (حالت) برای قومی كه سخن حق را بشنوند، عبرت‌هایی است.» (روم: ۲۳)

البته، برخی از مفسّران عقیده دارند «نوم» بخشی از خواب است كه در آن «رؤیا» تحقق می‌یابد. در سوره صافات، از زبان حضرت ابراهیم(علیه السلام)می فرماید: «انّی اری فی المنام»; «در خواب دیده‌ام...» خواب براساس نظر قرآن، آرامش انسان را تضمین می‌كند، چنان كه می‌فرماید: «والنّومَ سباتا...» (فرقان: ۴۷)

همچنین می‌فرماید:«وجعلنانومكم سباتاً» (نبأ: ۹) سبات از ماده سبت بر وزن وقت به معنی قطع شدن و تعطیل گردیدن و استراحت است.۱ از آن جا كه خواب موجب سستی انسان می‌شود، خداوند از هرگونه خوابی، اعم از سبك و سنگین، منزه است: «الله خدایی است كه هیچ خدایی جز او نیست، زنده و پاینده است، نه خواب سبك او را می‌گیرد و نه خواب سنگین» (بقره: ۲۵۵)

از آیات قرآن بر می‌آید كه خواب شباهت بسیار زیادی با مرگ دارد: «خداوند است كه در وقت مرگ جان‌ها را می‌گیرد و نیز جان آنهایی را كه به خواب رفته و هنگام مردن آنها فرا نرسیده است، پس جان‌هایی را كه حكم مرگ بر آنها جاری شده در نزد خود نگاه می دارد و دیگران را تا زمانی كه معیّن است، باز می فرستد. در این، برای آنهایی كه فكر می كنند نشانه هایی روشن وجود دارد.» (زمر: ۴۱) این آیه به روشنی بیان می كند كه مرگ و خواب از یك جنس هستند و لذا برای هر دو، لفظ «توفّی» به كار برده است. این واژه به معنی «به طور كامل اخذ كردن» است. در آیه دیگری نیز لفظ «توفی» به كار ر فته است: «و او پروردگاری است كه شب هنگام شما را می‌میراند و هرچه در روز انجام داده‌اید، می‌داند. آن گاه بامدادان شما را زنده نموده تا آن هنگام كه عمرتان به انتها برسد، سپس بازگشت شما به سوی اوست و از آنچه كرده‌اید، شما را آگاه می‌نماید.» (انعام: ۶۰)

در هنگام خواب، بدن انسان روی زمین است، ولی روح او دریافت شده و در عوالم دیگر سیر می‌كند و سپس به سوی جسم برمی‌گردد. روح با یك سرعت و شكل مشخصی از بدن خارج می‌شود و بسته به نوع و شدت خواب، از جسمِ خوابیده فاصله می‌گیرد و تنها یك پیوند ضعیفی بین آنها برقرار است. حال، اگر جسم براثر عامل خارجی مانند ضربه و صدا تحریك شود، روح كه بایستی با یك سرعت معمول و مشخصی به جسم و بدن بازگردد، با سرعتی فوق العاده به بدن باز می‌گردد كه معمولاً با یك شوك عصبی و بیدار شدن همراه با ناراحتی زیاد همراه است. عوام این حالت را «پاره شدن چرت!» گویند. در واقع، این حالت نتیجه بازگشت غیرمنتظره روح به بدن می‌باشد.

رسول اكرم(صلی الله علیه وآله) بعد از بیداری از خواب شب، سر را به سجده می گذاشتند و این ذكر را بر زبان جاری می نمودند: «سپاس خداوندی را كه مرامیراندوپس زنده كردوبه سوی اوست بعثتورستاخیز.»۲

خواب عمیق، بسیار به مرگ شباهت دارد. انسان در این مرحله، فاصله اندكی با مرگ دارد.

حضرت امام محمدتقی(علیه السلام) درباره حقیقت مرگ می‌فرمایند:«مرگ همین خوابی است كه هر شب به سراغ شما می‌آید، با این تفاوت كه در موت، انسان بیدار نمی‌شود، مگر در روز قیامت، افرادی كه در خوابند، به وسیله رؤیا شادمان و یا غمگین می‌شوند. چنین احوالاتی برای انسان در برزخ نیز پیش می‌آید.»۳

در فرهنگ اسلامی۴، خواب‌ها انواع گوناگونی دارند: صادقه، فیلوله، قیلوله، حیلوله و غیلوله و... .

فیلوله، به خواب پس از طلوع آفتاب و ابتدای روز گویند كه موجب ضعف آدمی می شود. قیلوله، به خواب پیش از ظهر، به ویژه پیش از نماز ظهر و عصر، گویند. حیلوله، به خواب هنگام اذان ظهر و بعد از آن می‌گویند كه از آن به خواب ظلمت هم تعبیر شده است. غیلوله، به خوابی كه در انتهای روز صورت می‌گیرد و موجب امراض بدنی است، اطلاق می‌شود.

● شیوه‌‌های خوابیدن

امروزه دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند كه زمانی كه شخص روی یك پهلو می‌خوابد، به دلیل وارد آمدن فشار به یك قسمت از بدن، گردش خون در لایه‌های سطحی پوست مختل می‌گردد. در نتیجه، اكسیژن در این بافت‌ها مستهلك شده و گاز كربنیك زیاد می‌شود. حركت در خواب (غلتیدن) برای رفع این مسمومیت از بدن است.۵ این امر برای مسلمانان تازگی ندارد; زیرا در قرآن كریم آمده است كه خداوند اصحاب كهف را از این دنده به آن دنده و از راست به چپ می‌گرداند: «و ما آنان را به دست راست و دست چپ می‌گردانیدیم.» (كهف: ۱۷)

وضعیتی كه هر فرد در آن حالت با اطمینان خاطر به خواب می‌رود، نشانه طریقه اصلی زندگی او و نیز خصوصیات شخصیتی، رفتار و واكنش‌های او نسبت به خویش و افراد دیگر است. انسان به یكی از چهار حالت اصلی ذیل به خواب می رود:

۱. وضعیت جنینی كامل ۲. وضعیت دمر۳.وضعیت طاق باز۴.وضعیت نیمه جنینی.

▪ وضعیت جنینی كامل: در این وضعیت شخص به پهلو و همانند وضعیت جنین در رحم مادر می‌خوابد. در این حالت، زانوها خم شده و تا زیرچانه بالا می‌آید. افرادی كه به این حالت می‌خوابند، تا حد امكان از مقابله با حوادث زندگی دوری كرده و به محدود كردن مسائل زندگی اكتفا می‌كنند.

▪ وضعیت دمر: استفاده از وضعیت دمر نشان دهنده كوشش شخص در تصاحب فضای بیش‌تر و در آغوش گرفتن هر چه بیش تر آن است. در این حالت، صورت رو به بستر قرار گرفته و ساق‌ها كشیده شده و پاها كمی از هم جدا قرار می‌گیرد. افرادی كه به این حالت می‌خوابند، به لمس هرچه بیش تر دنیای خود نیازمندند. كسانی كه در برابر حوادث ناخواسته احساسی ناامنی بیش تری می‌كنند به حالت دمر می‌خوابند تا بهتر بتوانند بر حوادث احتمالی چیره شوند.

▪ وضعیت طاق باز: این افراد به پشت می خوابند. بیش تر افرادی كه به وضعیت طاق باز می‌خوابند، در دوران كودكی دردانه پدر و مادر بوده و از اعتماد به نفس زیادی برخوردارند و عملاً افرادی بی آلایش بوده و نسبت به حوادث دنیا تعصبی ندارند.

▪ وضعیت نیمه جنینی: بیش تر افراد در این وضعیت به خواب می‌روند; یعنی به پهلو خوابیده و پاها را از زانو خم كرده و به طرف شكم می‌آورند. در این حالت قدرت تحرك بدن بیش تر بوده و حرارت بدن تلف نشده و جریان هوا نیز در اطراف آن بسته نمی شود.

معمولاً هر فرد در طول یك خواب كامل، دوازده وضعیت خوابیدن به خود می‌گیرد. بعضی از وضعیت هایی كه شخص در طول خواب به خود می گیرد، موقتی و بسیار كوتاه مدت‌اند. انسان هیچ گاه وضعیت خواب خود را عوض نمی‌كند مگر آن كه وضعیت و موقعیت زندگی خویش را تغییر دهد. اصولاً هر یك از وضعیت ‌های خواب به گونه ای دقیق وضعیت زندگی هر فرد را نشان می‌دهد. در جریان روان درمانی، با بهبودی وضع روانی بیمار، وضع خوابیدن نیز تغییر خواهد كرد.۶

● وضعیت پاها و دست‌ها

دست‌ها و پاها از مهم‌ترین اجزای بدن به شمار می‌روند. وضعیت قرار گرفتن دست و پاها در خواب، چگونگی زندگی فرد و میزان موفقیت وی را در زمینه های مختلف نشان می‌دهد. در زندگی روزمره به طور معمول از دست‌ها برای بیان عواطف و احساسات استفاده می‌شود. جاگیری دست‌ها معمولاً با وضعیت اولیه خوابیدن ارتباط دارد. گرفتن دست‌ها در جلوی بدن و در بالای قفسه سینه، بیش تر در وضعیت نیمه جنینی دیده می‌شود. در وضعیت طاق باز، دست‌ها بیش تر روی تشك و در طرفین بدن گذاشته می شوند. دست‌ها در وضعیت دمر، بیش تر باز بوده و روی سر قرار می‌گیرند و بازوها از آرنج خم می‌شوند. این وضعیت را در اصطلاح وضعیت قورباغه‌ای می‌نامند كه گاهی سبب ایجاد مشكلاتی در گردش خون دست‌ها می‌شود.

نویسنده:حسن فراهانی

پی نوشت‌ها:

۱ـ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۳۱۹، ذیل سبت

۲ـ عبدالحسین دستغیب، معارفی از قرآن (تفسیر سوره حدید)، ص ۲۰۶

۳ـ معانی الاخبار، ص ۲۸۹

۴ـ جهت اطلاع بیش تر درباره خواب در فرهنگ اسلامی. ر. ك. به: شیخ عباس قمی، سفینهٔ البحار، ماده نوم / مفاتیح الحاجات، ص ۱۲۵، ۱۲۷ و ۱۲۸ / حلیهٔ المتقین، ص ۲۳۱، ۲۳۲ / شهید پاك نژاد، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج ۱۷، ص ۱۴۲ / سیرهٔ ابن هشام، ج ۱، ص ۴۸۰، ۴۸۱ / طبقات ابن سعد، ج ۱، ص ۲۲۷، ۲۲۸ / مسند احمد، ج ۱، ص ۸۷ / كنزالعمال، ج ۵، ص ۴۰۷ / تاریخ طبری، ج ۲، ص ۱۰۰; طبقات الكبری، ج ۱، ص ۲۲۹ / بحارالانوار، ج ۱۹، ص ۵۰ / الغدیر، ج ۲، ص ۴۴، ۴۵ / معانی الاخبار، ص ۲۸۹ / محمدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ، ص ۵۲۳ / ناصرالدین انصاری قمی، فروغ فقاهت، ص ۱۶، ۱۷ / سوره های فرقان و كهف و...

۵ـ اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج ۱۷، ص ۶۳ و ۱۴۳

۶ـ فرخ سیف بهزاد، خوابیدن، انتشارات درسا، چ چهارم، ۱۳۶۸، ص ۱۳۱ و ۱۳۲

۷ـ پیشین، ص ۱۳۵ به بعد

۸ـ امانوئل سرافینی، چرا می خوابیم؟، ترجمه دكتر منصور شمسا و فیروزه دیلمقانی، ضمیمه شماره ۲۸، سال ۲۹، ص ۳

۹ـ جودیشا هوپر، دیك ترسی، جهان شگفت انگیز مغز، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۱

۱۰ـ ا. ر. لوریا، كاركرد مغز، ترجمه رؤیا منجم، ص ۵۴

۱۱ـ ل. روخلین، خواب از نظر پاولف، ترجمه ولی اللّه آصفی، انتشارات گوتنبرگ، ۱۳۶۸، ص ۵۲ و ۵۳

۱۲ـ همان، ص ۲۳

۱۳ـ محمدباقر محقق، خواب و بیداری، ص ۵

۱۴ـ ایزاك آسیموف، اسرار مغز آدمی، ترجمه محمود بهزاد

۱۵و۱۶ـ جیمز. ب. ماسن، نیروی خواب، ترجمه جهان گیر بهار مست، انتشارات عطار، ۱۳۷۹، ص ۵۴ و ۵۵

۱۷. non rapid eye morement

۱۸. rapid eye morement

۱۹ و۲۰ و۲۱ـ ماری گریبین، خواب چیست، ترجمه اشرف اعزازی، دانشمند

۲۲ـ جهت اطلاع بیش تر از اختلالات خواب ر. ك. به: پری دخت دادستان، روان شناسی مرضی، تهران، ژرف، تهران، ۱۳۷۰ / فرح لطفی كاشانی و شهرام وزیری، روان شناسی مرضی كودك، ارسباران، تهران، ۱۳۷۶ / طبقه بندی اختلالات روانی، انجمن روان پزشكی امریكا، ترجمه دكتر پور افكاری نشر آزاده، ۱۳۷۳ / طبقه بندی بین المللی اختلال‌های روانی و رفتاری، سازمان بهداشت جهانی، ترجمه حسن توزنده جانی، نشر مرند، گناباد، ۱۳۷۵ / بهروز میلانی فر، روان شناسی كودكان و نوجوانان استثنایی، نشر قومس، تهران، ۱۳۷۰/

Comer. Ronald. J. (۱۹۹۵) Abnormal Psycholog New York

۲۳. Dun Well, pran "Insominia and mental Health" Norsing Times. Vol: ۹۱. No. ۱۷. ۱۹۹۵, pp: ۳۱ - ۳۹

۲۴ـ جیمز. ب. ماسن، نیروی خواب، ترجمه جهانگیز بارمست، انتشارات عطار، ۱۳۷۹، ص ۳۵

۲۵ـ كار گروهی پزشكان ماینت ساینای امریكا، بدن مرد، ترجمه فرخ سیف بهزاد، انتشارات دایره، ص ۳۷۶

۲۶ـ همان، ص ۳۸۸

۲۷ـ فرخ سیف بهزاد، خوابیدن، پیشین، ص ۳۹

۲۸ و۲۹ـ همان، ص ۳۰ / ص ۳۱

۳۰ـ جودیت كالینز، هاله انسان، ترجمه رؤیا منجم، نگاه سبز، ۱۳۷۹، ص ۱۷

۳۱ـ جعبه اسپكترو فتومتر در برگیرنده كننرل كننده‌ای دیجیتالی با سرعت بالای رایانه‌ای، برنامه‌ای است كه روند هاله بینی را با مدارهای خاصی كه برای اندازه گیری واكنش های الكترومغناطیسی به كار می‌روند همراه با پردازنده های علایم بصری، ماشینی می‌كند. كنترل گر رایانه ای دارای یك پردازنده میكروسكوپی (میكروپروسسور) با ساختمان پانزده بایتی برای حمل است. مدارهای خاص درون گذاشت inputتعامل الكترومغناطیس با فرد را برای تشخیص هاله اندازه می‌گیرد. انرژی از راه مدار انتقال می‌یابد و به ولتاژی تبدیل می شود كه به ارزش حالت پایدار نزدیك است.

داده‌های مدارهای درون گذاشت با برنامه «اسپكترو فتومتری» كه در رایانه گنجانیده شده تعدیل و به پردازنده‌های علایم بصری و به دوربین فرستاده می‌شوند. بخش‌های چشمی دوربین هاله، بسیار مجهز است. تبدیل گرهای علایم بصری داده‌های دریافت شده از مدارهای درون گذاشت را پس از تعدیل توسط برنامه «اسپكترو فتومتریك»، انتقال می‌دهند و تصویر هاله را همراه با تصویر فرد به فیلم می‌فرستند تا عكس رنگی او و هاله‌اش به دست آید (هاله انسان، همان، ص ۸۳ و ۸۲)

۳۲ـ جودیت كالینز، همان، ص ۲۲

۳۳ـ پیشین، همان، ص ۱۹

---