بازخوانی تبعیض های قانونی ازدواج زنان ایرانی با مردان افغانی

نگاهش را از كنج چارقدش برمی گرداند روی پلكان سفارت كه دو طبقه رفته است زیر زمین مردش رفته است افغانستان چهره اش به هیچ كدام از نژادهای افغان نمی ماند نزدیك كه می شوم صدا و آوای كلامش رازش را برملا می كند افغانی نیست ۱۵ساله كه بوده شوهرش داده اند, به شاه موسی كه حالا مدتی است ناپدید شده است

نگاهش را از كنج چارقدش برمی‌گرداند روی پلكان سفارت كه دو طبقه رفته است زیر زمین.

مردش رفته است افغانستان. چهره‌اش به هیچ كدام از نژادهای افغان نمی‌ماند. نزدیك كه می‌شوم صدا و آوای كلامش رازش را برملا می‌كند. افغانی نیست. ۱۵ساله كه بوده شوهرش داده‌اند، به شاه موسی كه حالا مدتی است ناپدید شده است.

اضطراب توی نگاهش موج می‌زند. كم‌تر از ۲۰ سال سن دارد و طفلی كوچك روی صندلی‌های سفارت بی‌تاب اوست. چهرهء او اما شبیه نژادهای افغان است. اندكی به ازبك‌ها برده با چشم‌های كوچك بادامی‌اش.

«از این موارد، از این زنان ایرانی كه با مردان افغان ازدواج كرده‌اند و حالا به هزار دلیل دچار مشكل شده‌اند، زیادند. روزانه دست كم چهار تا پنج مورد از این قبیل زنان به سفارت مراجعه می‌كنند.»

این‌ها را سلطان احمد غریق، كارمند حقوقی سفارت افغانستان می‌گوید.

گزینهء ازدواج زنان ایرانی با مردان افغان، چند سالی است پس از افزایش آمار این گونه ازدواج‌ها تبدیل به یك آسیب اجتماعی شد یك بار دیگر اشاره‌ای روشن بود به تضییع حقی كه در موضوع تابعیت از زنان ایرانی دریغ شده است.

فاطمه، سرش را در تمام زمان مصاحبه پایین می‌اندازد: «اسم بچه توی شناسنامهء من نیست. سرنوشتش چه می‌شود؟ فقط خدا می‌داند. پس فردای روز بخواهد برود مدرسه، چی؟»

حالا مطمئنی كه شوهرت از افغانستان برنمی‌گردد؟

خانم، خیلی‌ها رفتند كه سند ازدواج بگیرند و برنگشتند. خیلی از مردان افغان رفتند كه از دولت‌شان برای ثبت قانونی ازدواج مجوز بگیرند و دیگر به ایران بازنگشتند. نه مطمئنم كه بر می‌گردد، اما حالا بدون خرجی و خبری از شاه موسی. نكند كه در جنوب كشته باشندش.

غریق یكی از دلایل استقبال مردان افغان برای ازدواج با زنان ایرانی را موضوع تسهیل اقامتشان در ایران می‌داند و می‌گوید:‌«مردان افغان كه با زنان ایرانی ازدواج می‌كنند به هر حال نسبت به دیگر افغان‌ها امكان بیش‌تری برای زندگی بهتر در ایران دارند البته به شرط آن‌كه ازدواجشان ثبت شده باشد در غیر این صورت مشكلی به مشكل مهاجران افغان اضافه می‌شود.»

غریق می‌گوید:‌«برخی از مردان به افغانستان می‌روند و دیگر برنمی‌گردند، برخی هم می‌روند و كشته می‌شوند. برخی نیز در ایران دستگیر می‌شوند و چون كارت هویت ندارند «رد مرز» شده و به افغانستان بازگردانده می‌شوند كه خیلی از این مردان فاقد كارت هویت، زن ایرانی دارند و با بازگشت آنان در حقیقت خانواده‌شان بی‌سرپرست در ایران تنها باقی می‌مانند.»

به گفتهء یكی از مسوولان سفارت افغانستان تاكنون ۷۰ هزار ازدواج زن ایرانی با مرد افغانی در كشور اتفاق افتاده است. آماری دربارهء این‌كه چه تعداد از این ازدواج‌ها ثبت شده و چه تعداد هنوز ثبت نشده است در دست نیست، اما به هر حال موضوع خروج افغان‌ها از كشور و تاكید دولت ایران بر تسریع روند خروج، یك بار دیگر در موضوع ازدواج زنان ایرانی و مردان افغان یكی از موارد تبعیض‌آمیز قانون اساسی ایران را مرور می‌كند كه آن نیز همین موضوع تكراری قوانین مربوط به تابعیت است كه در دالان یك سفارتخانهء شلوغ بر چهرهء زنی كه هنوز از دوران نوجوانی و جوانی عبور نكرده سنگین‌تر از هر مقولهء اقتصادی و اجتماعی دیگری عارض است.

مدیر كل امور اتباع خارجی وزارت كشور در بخش دیگری از سخنانش با هشدار به دختران و زنان ایرانی كه قصد ازدواج با افراد خارجی به ویژه مردان افغان را دارند، یادآور شد: «بر اساس قانون كشور افغانستان به محض ثبت ازدواج یك مرد افغان با زن خارجی همسر او نیز اجبارا از تابعیت این كشور برخوردار می‌شود و در صورت تولد فرزند او نیز تابعیت افغانستان را خواهد داشت.»

وزارت كشور ایران ازدواج زنان و دختران ایرانی با مردان افغان را كه از سال ۱۳۸۰ به بعد صورت گرفته، غیرقانونی اعلام كرده است چرا كه بر اساس قوانین داخلی ازدواج دختر یا زن ایرانی باید با اطلاع مقامات مسوول دولتی صورت گیرد و اگر غیر از این باشد ازدواج آنان غیرقانونی محسوب می‌شود.»

۷۰ هزار ازدواج زنان ایرانی با مردان افغان به گفتهء یكی از مسوولان سفارت افغانستان تاكنون ثبت شده است.

این در حالی است كه وزارت كشور این آمار را در حدود ۴۵ تا ۵۰ هزار ازدواج اعلام كرده است.

یك مقام آگاه در سفارت افغانستان می‌گوید:‌«از آن‌جا كه خیلی از ازدواج‌ها به ثبت رسمی‌ نرسیده و برخی صرفا عقد شرعی بوده و مدارج قانونی یك ازدواج را طی نكرده است احتمالا آمار چندان قابل تاییدی نمی‌توان ارایه كرد، اما موضوع اصلی این است كه قطعا آمار این ازدواج‌ها از تعداد ۵۰ هزار ازدواج یعنی رقمی ‌كه وزارت كشور اعلام كرده بیش‌تر است.»

سرور احمد، مردی ۵۰ ساله در محله‌های پایین شهر مشهد زندگی می‌كند و در سال ۵۹ زن ایرانی اختیار كرده است.

صاحب شش فرزند است كه سه فرزند اولش را به نام زنش شناسنامه گرفته و سه فرزند دیگرش نیز كارت هویت افغانی دارند. او می‌گوید: «بعد از سال ۶۶ دیگر به نام همسرم به بچه‌ها شناسنامه ندادند. هیچ‌كدامشان حاضر به بازگشت به افغانستان نیستند البته اگر مجبور شویم، كه باید برویم اما بزرگ‌ترها نمی‌آیند.»

علقه‌هایشان و زندگی‌شان این‌جا شكل گرفته حتی لهجه‌شان هم بیش‌تر از این‌كه افغانی باشد، مشهدی است.

به موجب قانونی كه در سال ۱۳۸۰ در ایران و به منظور مشخص كردن وضعیت كودكان حاصل از ازدواج زنان ایرانی و مردان افغان به وجود آمده است، «فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی كه در ایران متولد شده، یا حداكثر تا یك سال پس از تصویب این قانون در ایران متولد می‌شوند، می‌توانند بعد از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام تقاضای تابعیت ایرانی كنند. این افراد در صورت نداشتن سوء‌پیشینهء كیفری یا امنیتی و اعلام رد تابعیت غیرایرانی به تابعیت ایرانی پذیرفته می‌شوند. وزارت كشور نسبت به احراز ولادت طفل در ایران و صدور پروانهء ازدواج موضوع مادهء «۱۰۶۰» قانون مدنی اقدام می‌كند. نیروی انتظامی نیز با اعلام وزارت كشور پروانهء اقامت برای پدر خارجی مذكور در این ماده صادر خواهد كرد. فرزندان موضوع این ماده قبل از تحصیل تابعیت نیز مجاز به اقامت در ایران هستند.

● نیمهء پنهان ماه_ مشكلات مردان افغانی

یكی از نكات مثبت حضور چند ساعته در سالن انتظار سفارت افغانستان این بود كه زوایای پنهان و تبعات ناشی از ازدواج مردان افغان و زنان ایرانی این بار از دریچهء نگاه مردان افغان روایت شود.

گل‌محمد، ۳۷سال سن دارد و در یكی از روستاهای مازندران زندگی می‌كند. هشت سال پیش همسری ایرانی از خطهء شمال برای خود برگزیده است.گل‌محمد می‌گوید: «با پس‌اندازهای چندین ساله در نهایت توانستم پولی جمع‌آوری كرده و قطعه زمینی در همان روستای محل سكونت خودمان خریداری كنم. سند را به نام همسرم كه ایرانی بود تنظیم كردم.حالا بعد از چند سال زندگی مشترك مشكلات ما بالا گرفته‌است. همسرم قصد دارد از من جدا شود حالا من می‌دانم كه با این كار اندك سرمایهء اقتصادی زندگی‌ام را نیز از دست خواهم داد. چون زمین خریداری شده به نام من نیست نمی‌توانم به هیچ دادگاهی شكایت كنم و حتی اگر هم شكایتی تنظیم شود نفعی برای من نخواهد داشت.»

● فقدان اطلاع‌رسانی ازدواج‌های نافرجام

حدودا دو میلیون افغان پناهنده در حال حاضر در ایران زندگی می‌كنند. بخشی از مردان افغان با زنان ایرانی و زنان افغان با مردان ایرانی ازدواج كرده‌اند و صاحب فرزند و خانواده‌اند.

آمار ازدواج دختران ایرانی با مردان افغان این روزها چنانچه مسوولان سفارت افغانستان می‌گویند به شكل چشمگیری كاهش یافته است.

كاهش مهاجرت افغان‌ها به ایران در مقایسه با سال‌های گذشته و آگاهی زنان و دختران ایران از مشكلات ناشی از ازدواج‌های غیرثبت شده و تبعات ناشی از آن، از جمله دلایلی است كه در كاهش این نوع ازدواج‌ها طی سال‌های اخیر موثر بوده است.

با این همه غریق می‌گوید كه تاكنون تنها پنج هزار از ازدواج‌های ثبت نشده توسط سفارت به ثبت رسیده است. با این حساب تعداد زیادی از این ازدواج‌ها هنوز به ثبت رسمی ‌نرسیده‌اند و دغدغه‌های فراوانی برای خانواده‌هایی كه با این مشكل مواجهند وجود دارد.

یكی از این دغدغه‌ها شاید موضوع بی‌هویت بودن فرزندان ناشی از این ازدواج است. چرا كه اگر مرد افغان كارت شناسایی و هویت نداشته باشد فرزند او نیز اگرچه مادر ایرانی داشته باشد هیچ هویت و شناسه‌ای برای زندگی به شكل قانونی نخواهد داشت.

اطلاع‌رسانی صحیح و تاكید مقامات مسوول برای ثبت قانونی این نوع ازدواج‌ها می‌توانست سال‌ها پیش از به وجود آمدن چنین مشكلاتی جلوگیری كند.

یك منبع آگاه در سفارت افغانستان می‌گوید، پیش از سال ۸۰، نشست‌های سه‌گانه‌ای میان مسوولان دولت ایران، مسوولان سفارت افغانستان و كمیساریای حقوق بشر سازمان ملل متحد برگزار شد كه در این زمینه هیچ تصمیم مثبتی اتخاذ نشد و تا این‌كه موضوع وصلت‌های لجام گسیختهء زنان ایرانی و مردان افغان به شكل یك آسیب اجتماعی در ایران بروز كرد.

یكی از مشكلات عمدهء دیگری كه در حل موضوع ازدواج مردان افغان و زنان ایرانی وجود دارد، این نكته است كه هیچ آمار قابل استنادی در این زمینه وجود ندارد. مسوولان سفارت افغانستان نبود منابع مالی و تعدد مشكلات مهاجران را یكی از دلایل نبود آمار‌های به روز در این سفارت اعلام می‌كنند.

این در حالی است كه احمد حسینی مشاور وزیر و مدیركل ادارهء امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت كشور می‌گوید: « قانون زن ایرانی را مخیر می‌كند; او مجاز است كه مثل شهروند معمولی ویزا بگیرد و از راه‌های قانونی همراه خانواده‌اش به افغانستان برگردد و یا اگر نمی‌خواهد طلاق بگیرد. در این صورت فرزندان آن‌ها نیز چون تبعهء ایران نیستند و شناسنامه ندارند باید همراه پدرانشان از ایران بروند. زنان ایرانی هم براساس تعهدی كه دولت افغانستان داده است، در آن‌جا مراحل كسب تابعیت را طی می‌كنند و ماموران وزارت خارجهء ایران نیز بر حسن اجرای این مصوبه نظارت می‌كنند.»

وی همچنین دربارهء این‌كه آیا از سوی این وزارتخانه اطلاع‌رسانی شفافی در زمینهء آگاه‌سازی زنان ایرانی نسبت به تبعات چنین ازدواج‌هایی صورت گرفته است یا نه می‌گوید:‌ «‌این موضوع دیگر خیلی تكراری شده است. من تا به حال چندین بار در مصاحبه‌های مختلف اشاره كرده‌ام كه حق و حقوق زنان ایرانی چگونه است. اطلاع‌رسانی شفاف نیز صورت گرفته است. همین كاهش آمار ازدواج‌ها بعد از سال ۸۰ ناشی از اطلاع‌رسانی وزارت كشور است.»

در پاسخ به این سوال كه سال‌های پیش از سال ۸۰ چطور؟ آیا آن موقع اطلاع‌رسانی شد یا نه می‌گوید: «باید بروم جلسه. این‌ها همه تكراری شده است.»