تعهدات کاغذی

گسترش تدریجی اهداف یونسکو از ایجاد ذخیره گاه های زیست کره و توقف ایران

در سال‌های نخستین قرن بیست و یکم چه آینده‌ای را می‌توان برای بشریت و زیستکره‌ای که انسان نیز جزیی از آن محسوب می‌شود – به قول وردنادسکی این پاکت که در آن حیات در غلیان است – به تصور در آورد؟ علائمی چون رشد جمعیت و توزیع اقوام مختلف در سراسر جهان و حرکت ملت‌های فقیر به سمت کشورهای ثروتمند، جهانی شدن و آثار خُردکننده آن بر تجارت جهانی و به ویژه مبادلات فضاهای روستایی، خطر تهی شدن و حتی محو برخی فرهنگ‌ها ( برای نمونه محو شدن تدریجی عشایر کوچ رو از صحنه اجتماعی- فرهنگی ایران، مهاجرت روستاییان به شهرها، هویت زدایی تدریجی از شهرها و روستاها) و ارزش‌های فرهنگی، روند رو به تزاید مصرف انرژی و منابع اکولوژیک، تجمیع و تمرکز اطلاعات علمی در چند کشور جهان و دشواری روزافزون در دسترسی به اطلاعات دست اول و دانش روز، توزیع ناعادلانه تکنولوژی و دست‌آوردهای فنی وممانعت از دست‌یابی کشورهای جهان سوم به دانش روز و بسیاری دیگر از این قبیل نشان دهنده تصویری است که، بشریت باید آمادگی روبه‌رو شدن با آن را بیابد. کنفرانس سران UNCED و دستور کار ۲۱ (AGENDA۲۱) گزینه‌هایی را مطرح ساخت و به نمایش گذارد – مانند الگوی توسعه پایدار، پذیرش مسوولیت در برابر حفظ محیط زیست و همچنین کوشش در جهت دستیابی به عدالت اجتماعی بیشتر و به ویژه توجه هرچه بیشتر به جوامع محلی و دانش سنتی‌ای که از آن برخوردار است – که با تکیه بر آن می‌توان با مشکلات زیست‌محیطی قرن بیست و یکم به مقابله برخاست، حرکت به سمت الگوی توسعه پایدار، دستور کار ۲۱، کنوانسیون‌های تنوع‌زیستی، کنوانسیون‌های منعقد شده در زمینه مقابله با تغییرات اقلیمی، مقابله با بیابان‌زایی، مقابله با تخریب جنگل‌ها و در نهایت کوشش در جهت عقد پیمان‌های بین دولتی و بین‌المللی نشان دهنده مسیرهایی هستند که باید پیموده شوند.

با این وصف دولت‌ها، خود باید سعی نمایند در این راستا گام بردارند، گزینه‌های مطرح شده را نمی‌توان با استفاده از پول‌های نفتی – مانند اتومبیل و موبایل و تلویزیون پلاسما – خرید. در پی کنفرانس ریو قرار بر این شد که دستور کار ۲۱ به زبان تمامی کشورهای شرکت کننده ترجمه شود. در ایران این اقدام با تاخیری شش ساله صورت پذیرفت و آنهم در وضعیتی که معاونت وقت سازمان در امور محیط انسانی به شرح آن می‌پردازد: « به همین منظور پروژه مشترکی با همکاری برنامه عمران ملل متحد در تهران تدوین و مقرر شد که هزینه مترجمان به عهده سازمان حفاظت محیط زیست و هزینه چاپ به‌عهده برنامه عمران سازمان ملل متحد باشد.» نکته جالب در مقدمه معاونت وقت سازمان حفاظت محیط زیست کاربرد اصطلاح پروژه برای ترجمه دستور کار ۲۱ است؛ ظاهرا در این تشکیلات ترجمه یا برگردان یک گزارش، پروژه محسوب می‌شود! در هر صورت دستور کار۲۱ در سال ۱۳۷۲ توسط شورای عالی حفاظت محیط زیست به تصویب رسید و از این طریق جنبه رسمی یافت .

ضمن آنکه نباید فراموش شود که، ایران در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی « کنوانسیون حمایت میراث فرهنگی و طبیعی جهان » را نیز امضا کرده و از این طریق نیز در برابر جامعه جهانی تعهداتی را بر عهده گرفته است. طبق ماده دو کنوانسیون یاد شده « به لحاظ کنوانسیون حاضر، آنچه ذیلا ذکر می‌شود میراث طبیعی به شمار می‌رود. آثار طبیعی متشکل از ترکیبات فیزیکی و زیست‌شناسی یا مجموعه‌ای از این نوع ترکیبات که از نظر زیبایی‌شناسی یا علمی حائز ارزش جهانی استثنایی هستند، ترکیبات ارضی و جغرافیایی طبیعی و مناطق کاملا مشخص که زیستگاه حیوانات و منطقه رشد گیاهان مورد تهدید بوده، از نظر علمی و حفاظت حائز ارزش جهانی استثنایی هستند، محوطه طبیعی یا مناطق طبیعی که دقیقا مشخص شده و به لحاظ علمی، حفاظت یا زیبایی طبیعی دارای ارزش جهانی استثنایی هستند.» مواد چهار، پنج و شش همین کنوانسیون دولت‌های عضو را موظف به حمایت و حفاظت از فضاهای یاد شده در ماده دو می‌کند. امروزه به ذخیره‌گاه‌های زیستکره به مثابه آزمایشگاه‌هایی نگریسته می‌شوند که، در آن عملا امکان آزمون الگوی توسعه پایدار وجود دارد و یا در اصل می‌بایست وجود داشته باشد. واقعیت این است که اگر نتوان در محدوده ذخیره‌گاه‌های زیستکره که در سال ۲۰۰۶ تعداد آنها به ۵۰۲ ذخیره‌گاه، با وسعتی برابر پنج میلیون کیلومتر مربع و در ۱۰۲ کشور می‌رسید، به الگوی توسعه پایدار تحقق بخشید، قطعا انجام این مهم در مقیاس جهانی به امری ممتنع تبدیل خواهد شد.

درماه مارس سال ۱۹۹۵ به منظور تدوین برنامه چشم انداز بلندمدت ذخیره‌گاه‌های زیستکره در قرن بیست‌ویکم، در سویل اسپانیا کنفرانسی جهانی تشکیل شد و در ماه نوامبر همان سال قطعنامه سویل به تصویب کشورهای شرکت کننده رسید. در کنفرانس بین‌المللی سویل از یک روش دو مرحله‌ای پیروی شد:

۱) بررسی تجربه‌های گذشته در زمینه ابتکار عمل‌های تحقق یافته در خصوص ایده و اندیشه ذخیره‌گاه‌ها.

۲) آینده‌نگری در این باب که چگونه می‌توان اهمیت سه کارکرد حفاظت، توسعه و لجستیک (برنامه ریزی و تدارک مجموعه فعالیت‌های معنوی و مادی) را تقویت نمود و به واقعیت نزدیک‌تر کرد. کنفرانس سویل به این نتیجه دست یافت که به‌رغم دشواری‌ها و محدودیت‌هایی که در تجهیز ذخیره‌گاه‌ها طبق برنامه MAB وجود داشته‌اند، موفقیت‌هایی نیز کسب شده به ویژه سه کارکرد حفاظت، توسعه و لجستیک می‌بایست در سال‌های آتی نیز اعتبار خود را حفظ کرده و همچنان پیگیری شوند. بر مبنای این تحلیل ۱۰ اقدام یا «برنامه عمل» تعیین شد که اسکلت اصلی استراتژی سویل را تشکیل می‌دهند:

۱) تقویت مشارکت ذخیره‌گاه‌های زیستکره در عینیت بخشیدن به موافقتنامه‌های بین‌المللی در خصوص پیش‌‌‌برد حفاظت و توسعه پایدار؛ این بند به طور خاص موافقتنامه‌های تنوع زیستی، تغییرات اقلیمی، بیابان‌زدایی و حفاظت از جنگل‌ها را نشانه رفته است.

۲) توسعه ذخیره‌گاه‌های زیستکره در محیط‌های متفاوت از نظر اکولوژی، بیولوژی، اقتصاد و فرهنگ، از مناطق کم و بیش دست‌نخورده گرفته تا محیط‌های شهری. در محیط‌های دریایی و ساحلی، به منظور توسعه ذخیره‌گاه‌ها هم ظرفیت‌های زیاد و هم ضرورت‌های غیر قابل کتمان وجود دارد.

۳) تقویت و گسترش ذخیره‌گاه‌های زیستکره منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و افزایش تنوع موضوعی محتوای‌ ‌ذخیره‌گاه‌ها به عنوان بخشی از شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیستکره.

۴) تقویت تحقیقات علمی، پایش محیط زیست و آموزش، به ویژه آموزش عملی در داخل ذخیره‌گاه‌های زیستکره، زیرا حفاظت و توسعه پایدار این فضاها نیازمند تحقیقات بنیادی قابل اعتماد در زمینه شناخت طبیعت، جامعه و علوم انسانی است. این ضرورت به صورت حاد در کشورهایی قابل مشاهده است که از نظر نیروی انسانی و امکانات مالی دارای محدودیت هستند .

۵) تضمین شود، که کلیه ناحیه‌های سه‌گانه ذخیره‌گاه زیستکره [ شامل ناحیه هسته، سپر و گذار یا توسعه پایدار] نقشی مناسب در جهت حفاظت، توسعه پایدار و تحقیقات ایفا می‌کنند.

۶) گسترش ناحیه انتقالی، گذار یا توسعه پایدار (transition zone) در مناطق مناسب به سمت بهره‌برداری از منابع اکولوژیک و استفاده از ذخیره‌گاه‌های زیستکره به منظور نمایش روش‌های توسعه پایدار در مقیاس منطقه‌ای. به همین دلیل در آینده می‌بایست نسبت به ناحیه مذکور توجه بیشتری مبذول شود.

۷) انجام تحقیقات گسترده و عمیق در زمینه حضور انسان و ابعاد فعالیت‌های آن در ذخیره‌گاه زیستکره. دراین باره می‌بایست روابط موجود میان تنوع فرهنگی و تنوع بیولوژیک ردیابی و تبیین شود. دانش سنتی و ذخایر ژنتیک باید حفظ شوند و سهم آنها در توسعه پایدار باید شناخته شده و افزایش یابد.

۸) پیش‌برد اهداف اقتصادی هر ذخیره‌گاه منوط به عقد یک «قرارداد یا عهدنامه» با جامعه محلی به طور اخص و جامعه به طور عام بوده و این اقدام می‌بایست به عنوان یک اصل شناخته شود. بهره‌برداری [اقتصادی] باید به صورت آشکار یا علنی بوده و از قابلیت توسعه و سازگاری با محیط برخوردار باشد. اتخاذ چنین رویه‌ای می‌تواند متضمن این نکته باشد که، جامعه محلی ذخیره‌گاه خود را از نظر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی زمانی بهتر اداره می‌کند که، تحت فشار از بیرون قرار گرفته باشد.

۹) تجمیع و پیوند کلیه گروه‌های ذینفع و بخش‌های(sector) متاثر در چارچوب روشی که در ذخیره‌گاه زیستکره به نوعی همکاری منتهی شود، هم در مقیاس محلی و هم در مقیاس شبکه. در میان تمامی ذی مدخلان می‌بایست جریان آزاد اطلاعات صورت پذیرد.

۱۰) سرمایه‌گذاری برای آینده، به کمک ذخیره‌گاه‌های زیستکره و برنامه‌های مرتبط و بلندمدت می‌بایست ادراک ما نسبت به رابطه انسان و طبیعت به ایجاد آگاهی در سطح جامعه، نشر اطلاعات و نیز آموزش عملی و نظری منتهی شده و در نهایت دورنما و روشن‌بینی‌ای را گسترش دهند که نسل‌های متمادی را در می‌نوردند.

بعد از برگزاری کنفرانس سویل، در اکتبر سال ۲۰۰۰ و در پامپالونا ( اسپانیا ) کنفرانس کارشناسی سویل+۵ (Seville+۵) برگزار و برنامه عمل تدوین شده در این کنفرانس کارشناسی به دبیرخانه یونسکو تقدیم شد.

در مجموع ذخیره‌گاه‌های زیستکره می‌بایست از طریق تحقیقات دقیق علمی، خلاقیت فرهنگی و اقتصاد پایدار ارزش‌های طبیعی و فرهنگی را حفظ کرده و یا ارزش‌هایی جدید خلق کنند. از این رو شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیستکره ابزاری یکپارچه‌کننده است که کمک می‌کند میان انسان‌ها و ملت‌ها همبستگی بیشتری پدید آید.

با توجه به مبانی استراتژی سویل که برای ساماندهی ذخیره‌گاه‌های زیستکره در طول قرن بیست و یکم تنظیم یافته است، مشخص می‌شود که اولا ذخیره‌گاه‌های زیستکره ایران به شیوه‌ای که تاکنون اداره شده‌اند، نمی‌توانند ادامه حیات داده و پذیرش جهانی کسب کنند و ثانیا برای اداره ذخیره‌گاه‌های زیستکره به شیوه‌ای قابل قبول از نظر جهانی، چه وظایف سنگینی در پیش رو قرار دارد.

کامبیز بهرام سلطانی

کارشناس محیط زیست