ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما نوشته شد, باشد که پرهیزگار شوید

ماه رمضان نهمین ماه از ماه های قمری و بهترین ماه سال است واژه رمضان از ریشه «رمض» و به معنی شدت تابش خورشید بر سنگریزه است

قال الله تبارک و تعالی:

"یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون."

خداوند تبارک و تعالی می‌‏فرماید:

"ای کسانی که ایمان آورده‏اید روزه بر شما نوشته (واجب) شد، چنانکه بر آنان که پیش از شما بوده‏اند واجب شده بود، باشد که پرهیزگار شوید."(سوره بقره آیه ۱۸۳)

ماه رمضان نهمین ماه از ماه‌های قمری و بهترین ماه سال است. واژه رمضان از ریشه «رمض» و به معنی شدت تابش خورشید بر سنگریزه است.

می‌گویند چون به هنگام نامگذاری ماه‌های عربی، این ماه در فصل گرم تابستان قرار داشت، ماه «رمضان» نامیده شد، ولی از سوی دیگر، «رمضان» از اسماء الهی است. این ماه ماه نزول قرآن و ماه خداوند است و شب‌های قدر در آن قرار دارد. فضیلت ماه رمضان بسیار زیاد و نامحدود است.

به برخی از حوادث و رویدادهای مهم این ماه اشاره می‌شود:

- وفات حضرت خدیجه در دهم رمضان سال دهم بعثت.

- ولادت امام حسن مجتبی علیه السلام نیمه رمضان سال دوم هجرت.

- جنگ بدر در سال دوم هجرت.

- فتح مکه در سال هشتم هجرت.

- مراسم عقد اخوت و پیمان برادری میان مسلمان، و ایجاد اخوت اسلامی بین پیامبر و امام علی علیه السلام.

- بیعت مردم به ولیعهدی امام رضا علیه السلام در سال ۲۰۱ قمری.

● فضیلت ماه رمضان

ماه رمضان ماه خداوند، ماه نزول قرآن و از شریف‌ترین ماه‌های سال است. در این ماه درهای آسمان و بهشت گشوده و درهای جهنم بسته می‌شود، و عبادت در یکی از شب‌های آن (شب قدر) بهتر از عبادت هزار ماه است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خطبه شعبانیه خود درباره فضیلت و عظمت ماه رمضان فرموده است: «ای بندگان خدا! ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما روی آورده است؛ ماهی که نزد خداوند بهترین ماه‌ها است؛ روزهایش بهترین روزها، شب‌هایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعات است.

بر مهمانی خداوند فرا خوانده شدید و از جمله اهل کرامت قرار گرفتید. در این ماه، نفس‌های شما تسبیح، خواب شما عبادت، عمل‌هایتان مقبول و دعاهایتان مستجاب است.

پس با نیتی درست و دلی پاکیزه،‌ پروردگارتان را بخوانید تا شما را برای روزه داشتن و تلاوت قرآن توفیق دهد. بدبخت کسی است که از آمرزش خدا در این ماه عظیم محروم گردد. با گرسنگی و تشنگی در این ماه، به یاد گرسنگی و تشنگی قیامت باشید.»

آنگاه پیامبر اکرم وظیفه روزه‌داران را برشمرد و از صدقه بر فقیران، احترام به سالخوردگان، ترحم به کودکان، صله ارحام، حفظ زبان و چشم و گوش از حرام، مهربانی به یتیمان و نیز عبادت و سجده‌های طولانی، نماز، توبه، صلوات، تلاوت قرآن و فضیلت اطعام در این ماه سخن گفت.

● فواید روزه

روزه فواید جسمی و روحی فراوان دارد، شفابخش جسم و توان‌بخش جان است، پاک کننده آدمی از رذایل حیوانی، در ساختن فرد صالح و اجتماع بسامان بسیار موثر است، در تهذیب و تزکیه نفس و رهاندن انسان از روزمرگی و واماندگی در نیازهای تن تأثیر بسزایی دارد. فواید طبی و بهداشتی روزه که از سودمندیهای کوچک این فریضه انسان‌ساز است به حدی است که شاید نیاز به توضیح و تکرار نداشته باشد و بیشتر مردم کم و بیش از آن آگاهند. ما به اختصار به گوشه‌ای از این فواید انسان‌ساز اشاره می‌کنیم: معده و دستگاه گوارش از اندام پرکار بدن آدمی است، با سه وعده غذا که معمول مردم است؛ تقریباً در همه ساعات دستگاه گوارش به هضم و تحلیل و جذب و دفع مشغول است. روزه باعث می‌شود از یکسو این اعضا استراحت کنند و از فرسودگی مصون بمانند و نیروی تازه‌ای بگیرند و از سوی دیگر ذخایر چربی که زیانهای مهلکی دارند تحلیل رفته و کاسته شوند.

در روایات اسلامی حتی به فواید جسمی روزه نیز تصریح شده تا برخی از سست عنصران، اگر نه با ایمان کامل لااقل با توجه به فواید بهداشتی روزه این فریضه ثمربخش را بجای آورند و از سودمندیهای گوناگون آن در حد خود بهره‌ور شوند. پیامبر گرامی اسلام در همین رابطه فرموده‌اند: «صوموا تصحوا» روزه بگیرید تا سالم بمانید. و نیز در روایات بسیاری پیشوایان گرامی اسلام فرموده‌اند: «معده آدمی خانه بیماریهای اوست و پرهیز از غذا درمان آن است»

بدیهی است آنگاه فواید بهداشتی روزه بهتر به دست می‌آید که روزه‌دار امساک روز را با زیاده روی در شب تلافی نکند، که پرخوری خود موجب زیانهای چشم گیری برای دستگاه گوارش است. با پیشرفت دانش پزشکی، برخی از پزشکان و متخصصان دریافته‌اند که امساک از خوردن و آشامیدن، عالی‌ترین روش درمانی است، یکی از پزشکان می‌گوید: «طرح درمان به وسیله روزه بسیار چنان معجزه آساست که بکار بستن آن مسیر، طرحها و برنامه‌های طب عملی و جراحی را تغییر خواهد داد، زیرا روزه راه تازه‌ای به روی دانش پزشکی می‌گشاید؛ و سلاح موثری برای مبارزه با بیماریها به این دانش می‌بخشد سلاحی که می‌توان آن را از راههای گوناگون مورد استفاده قرار داد تا انسان را در مبارزه با علت بیماریها برای بهبود بیماران به نتیجه مطلوب و آشکار رسانند.»

با روزه و امساک می‌توان بیماریها را بهبود بخشید و معالجه کرد، البته در صورتی که با اعتدال و میانه‌روی مقرون باشد و در هنگام سحر و افطار در خوردن و آشامیدن افراط نشود. بررسی فواید بهداشتی و طبی روزه در این مختصر نمی‌گنجد، آنانکه به توضیح بیشتر علاقمندند می‌توانند به کتابهایی که در این زمینه تألیف شده است مراجعه نمایند. باید توجه داشت، بر خلاف تصور کوتاه اندیشان، روزه هیچگونه ضرری برای افراد سالم مکلف ندارد و اگر کسی بیمار باشد و نتواند روزه بگیرد و با این کار بیمارتر شود و یا روزه باعث گردد که بیماریش ادامه یابد کار حرامی مرتکب شده و روزه‌اش نزد خدا پذیرفته نیست، بیماری که روزه برای او ضرر دارد نباید روزه بگیرد و فقط لازم است در روزهای دیگر قضای آن را بجا آورد و جبران کند.

افراد سالم باید بدانند که روزه نه تنها زیانی برایشان ندارد بلکه چنان که گفتیم، موجب تندرستی و صحت مزاج است و بگفته برخی شکم پرستان که خود روزه نمی‌گیرند و دیگران را نیز از روزه باز می‌دارند و تلقین می کنند که روزه موجب زخم معده می‌شود، نباید اعتنا کرد، اینگونه دروغها تنها بهانه افراد سست عنصری است که اسیر شکم خویشند و از عزم و اراده انسانی در آنان خبری نیست. «روزه باعث استراحت معده است و در حال روزه اسید معده بجای غذا به وسیله صفرا خنثی می‌شود و زخم ایجاد نمی‌گردد»

● مناسبتهای ماه رمضان

- روز اول ماه مسجد النبی(ص) دچار آتش سوزی شد

روز اول ماه رمضان بنا به نقل «سمهودی مورخ عامه‏» در سال ۶۵۴ هجری، مسجد النبی(ص) و حجرات مقدسه آن دچار آتش سوزی شد، و به قدری شعله‏های آتش دامنه‌دار شد، که سقف و دیوارها را فرا گرفته و فرو ریخت. این زمان مصادف با حکومت معتصم عباسی بود، وی دستور داد، بنیان مسجد را دوباره بر پا داشتند.(۱)

- ولایتعهدی امام رضا(ع) در اول ماه رمضان

ایضا از وقایع روز اول ماه رمضان «بنا به نقل شیخ مفید در مسار الشیعه‏» روز بیعت‏ به ولایتعهدی حضرت رضا(ع) است، و این عمل از طرف مامون عباسی فقط یک نقشه سیاسی برای فرو نشاندن انقلابات داخلی مخصوصا جلوگیری از خروج و قیام شیعیان ایران (که در اوائل خلافت مامون گرداننده خلافت او بودند) انجام گرفت. و دیگر ترس قیام اولاد علی(ع) از جمله عوامل ولایتعهدی حضرت رضا(ع) از طرف مؤمون به شمار می‏آید.(۲)

- غزوه تبوک یا فاضحه در روز سوم ماه رمضان

غزوه تبوک یا فاضحه از جنگهای حساس بین مسلمانان و رومیان که در سال نهم هجری بر پا شد و به صلح انجامید نیز در روز سوم ماه مبارک رمضان واقع گشت، و علت ایجاد این جنگ چنین بود که جاسوسان، به دربار امپراطوی روم (هراقلیوس) (هرقل) گزارش دادند، که پیامبر اسلام از دار دنیا رفت، امپراطور شورای نظمی تشکیل داد، و تمامی حاضران موقع را مناسب بسیج لشکر روم علیه حجاز دیدند و به سرپرستی مردی به نام یوحنا، یا (باغباد)، به سوی حجاز رهسپار، و در تبوک (محلی میان حجاز و شام) با سپاه اسلام تلاقی کردند، و سپاه اسلام در تبوک کناره چشمه آبی تمرکز یافتند، و اینکه چرا این جنگ را فاضحه می‏نامند بدان علت است که منافقان از حضور در جنگ تخلف ورزیدند، و رسوا شدند، و این جنگ را «ذوالعسره‏» نامند، زیراکه مسلمانان از نظر آذوقه و مرکب و مهمات بسیار در عسرت و سختی بسر بردند.(۳)

- وفات حضرت ابوطالب(ع) در روز هفتم

روز هفتم ماه رمضان بنا به نقل شیخ مفید سال دهم بعثت‏ حضرت ابوطالب عم و یار با وفای پیامبر(ص) وفات یافت.

همان مرد بزرگواری که در تمام نشیب و فرازهای دوران رسالت و قبل از رسالت ‏برادرزاده عزیزش را یاری کرد و شر قریش را از او بازداشت و قلب نازنین پیامبر(ص) را در تبلیغات و رسالت الهی خوشحال و مسرور نمود، و با کلماتی نظیر: «اذهب یابن اخی فقل ما احببت فوالله لا اسلمک لشی‏ء ابدا» ای پسر برادرم برو و هر چه دوست می‏داری بگو (با مشرکین و قریش) به خدا سوگند تو را در هیچ پیش آمدی وا نمی‌‏گذارم، (نوازش می‌‏نمود) و از او پشتیبانی می‌‏کرد.

- وفات حضرت خدیجه دهم ماه رمضان سال دهم بعثت

در ماه مبارک رمضان سال دهم بعثت‏ خدیجه بانوی فداکار و همسر بی‌نهایت مهربان حضرت رسول(ص) در روز دهم به سن شصت و پنج‏سالگی از دنیا رفت، و پیامبر(ص) او را با دست مبارک خویش در حجون مکه (قبرستان ابوطالب) به خاک سپرد، و حزن در گذشت او پیامبر(ص) را بسیار محزون ساخت که پیامبر(ص) سال در گذشت‏حضرت خدیجه را «عام الحزن‏» سال اندوه نام نهاده است، بلی خدیجه همسر بی‏همتای پیامبر(ص) بانوئی که از ثروت او اسلام رونق یافت و پشت پیامبر(ص) راست ‏شد، باید سال در گذشتش را «عام الحزن‏» نام نهاد و مصیب پیامبر(ص) شدت گرفت، زیراکه پیامبر(ص) مادر شایسته دخترش زهرای مرضیه را از دست داده و یاری همچون خدیجه را هرگز به دست نخواهد آورد.(۴)

- دوازدهم رمضان حدیث مواخاة و عقد برادری در اسلام

در دوازدهم رمضان، پیامبر(ص) بین اصحاب عقد برادری خواند، و بین خود و علی(ع) نیز برادری قرار داد، و با این عقد اخوت، برادری و مساوات و برابری را در اسلام بنیان گذاشت. اهل جهان را یک عائله و افراد بشر را عضو یک خانواده شمرد، و برای همیشه نژادپرستی و امتیازات مادی و قبیلگی و رنگ و پوست را از ساحت مقدس اسلام پاک نموده وا اسف از استعمار فرهنگی و سیاسی دنیای استکبار که مانع از اجرای این اصل در روی زمین است.

«ان هذه امتکم امة واحدة و انا ربکم فاعبدون‏»(۵) این آئین شما آئین یگانه‏ای است «مشترک همه ادیان من است‏» و من پروردگار شمایم، پس مرا بندگی کنید».

«قل یا ایها الناس انی رسول الله الیکم جمیعا»(۶) بگو: ای مردم من فرستاده خدا به سوی همه شما هستم، ولی این بینات و براهین ساطعات برای یهود و نصاری آن روز همچنین برای صهیونیست و امپریالیست این زمان خوش آیند نبوده و نیست، چون آنان با این مساواتها و برابریها نمی‏توانند تفوق و برتری خود را بر جهان مستضعفین محکم سازند و جلو استحمارشان از خلق، گرفته می‏شود!!.

- ولادت امام مجتبی سبط اکبر(ع) در روز پانزدهم

پانزدهم ماه رمضان (بنا به نقل شیخ مفید و شیخ بهائی در توضیح المقاصد) روز ولادت موفور السعادت حضرت سبط اکبر، امام حسن مجتبی(ع) است، و این در سال سوم هجرت واقع شده است، وقتی مژده ولادت این نور پاک را به پیامبر(ص) دادند، امواج سرور و شادمانی دل مبارک حضرت را فرا گرفت و مشتاقانه و با شتاب به خانه دخترش و محبوبه‏اش سیده زنان عالم رفت، فرمود: «یا اسماء هاتینی ابنی‏»، پسرم را به من بده اسماء نوزاد مبارک را به جد بزرگوارش داد، رسول خدا(ص) در گوش راستش اذان، و در گوش چپش اقامه فرمود: (که نخستین صدائی که گوش نوزاد با او آشنا شد، صداق حق جدش خاتم الانبیاء(ص) بود، صدای توحید، صدای تکبیر، صدای تهلیل و صدای تصدیق به نبوت پیامبر(ص) جد گرامش. که خدای توفیق این سنت‏سنیه را به امتش و به شیعیان حضرت مجتبی(ع) در مورد نوزادان عنایت فرماید. پیامبر(ص) فرمود: «یا علی هل سمیت الولید المبارک؟» آیا این نوزاد مبارک را نام گذارده‏ای؟ عرض کرد: «ما کنت لا سبقک یا رسول الله؟» بر شما سبقت نمی‏گیرم، هنوز لحظاتی نگذشته بود که بشیر وحی جبرئیل نازل شد، و فرمان خدا را به پیامبر(ص) رسانید، یا رسول الله«سمیه حسنا» او را حسن نام گذار، پیامبر(ص) شخصا برای حسن(ع) عقیقه کرد، و بسم الله گفت و دعا کرد.

- وقوع غزوه بدر در ۱۷ یا ۱۹ ماه رمضان

در هفدهم یا نوزدهم ماه مبارک رمضان سال دوم هجرت، غزوه بدر واقع شد،(۷) این غزوه، نخستین مقابله سپاه اسلام با کفر، و نبرد اهل توحید با اهل شرک بود، در این غزوه مشرکان از جنبه ساز و برگ و اسلحه و مهمات بر مسلمانان برتری داشتند، و نفرات و افراد آنها تقریبا سه برابر سپاه اسلام بود.

- فتح مکه بیستم ماه رمضان

فتح مکه در سال هشتم هجری و بیستم ماه رمضان‏ «انا فتحنا لک فتحا مبینا»(۸) براستی ما برای تو پیروزی روشن و آشکاری ایجاد و مقرر نمودیم، طبق نقل کتابهای(۹) معتبر فتح مکه در بیستم ماه مبارک رمضان سال هشتم هجرت اتفاق افتاد.

تا سال هشتم هجرت با فتوحات پی در پی و پیروزیهائی که نصیب اسلام شد شهر مکه، مرکز شبه جزیره و معبد همگان، و مسجد الحرام، و کعبه معظمه و قبله اسلام و مسلمین، همچنان در تصرف بت‌پرستان و مشرکان باقیمانده و بت‌پرستی و فساد و انحطاط اخلاقی و استثمار و استعباد انسانها در آنجا رایج‏ بود، و سیصد و صد بت‏ بر کعبه نصب بود که مورد پرستش بت‌پرستان و قریش قرار می‏گرفت، که وقتی مکه را پیامبر(ص) فتح کرد و در کنار خانه خدا پیاده شد، و بی‌امان به شکستن بتها پرداخت، بزرگ بتها، «هبل‏» بود که پیامبر(ص) با چوبی به آنها اشاره می‏کرد، یا گوشه کمان در چشم آنها می‏خلانید، و این آیه را می‏خواند، «قل جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل کان زهوقا»(۱۰)، «بگو که حق آمد و باطل نابود شد که هر آینه باطل نابود شدنی است»، رسول خدا(ص) از علی(ع) مشتی سنگریزه گرفت و بر آنها زد، و آیه «قل جاء الحق ...» را قرائت نمود همه بتها افتادند سپس همه را از مسجد بیرون بردند و شکستند.

- شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع) در بیست و یکم ماه رمضان

یکی از حوادث بزرگ ماه رمضان شهادت مولای متقیان علی(ع) است، او از یاران با وفای پیامبر(ص) و وصی و وزیر و ابن عم و داماد آن حضرت بوده که پیامبر(ص) در حق پسر عمش فرمود: «ان هذا اخی و وصیی و وزیری و خلیفتی فیکم فاسمعوا له و اطیعوا»، همانا علی(ع) برادر و وصی و وزیر و خلیفه من است در میان شما از او بشنوید و او را اطاعت کنید. (۱۱)

مطلب جالب و قابل تذکر این است که آن حضرت مساله شهادت خویش را خبر داد، صاحب کشف الغمه از کرامات حضرت علی(ع) نقل می‏نماید: وقتی حضرت از قتال خوارج نهروان به کوفه برگشت، در ماه مبارک رمضان داخل مسجد شد، پس از دو رکعت نماز به منبر تشریف برد، خطبه بسیار زیبائی قرائت فرمود: «فخطب خطبة حسناء» آنگاه رو به فرزندش حضرت مجتبی(ع) کرد، فرمود یا ابا محمد چقدر از ماه رمضان رفته؟ عرض کرد سیزده روز یا امیرالمؤمنین، سپس از امام حسین(ع) پرسید یا ابا عبدالله چقدر از این ماه مانده، عرض کرد هفده روز یا امیرالمؤمنین، آنگاه امام(ع) دست مبارک خویش را به محاسن شریف خویش گذاشت که در آن حال سفید بود و فرمود: این محاسنم به خونم خضاب خواهد شد، سپس این بیت را در مورد قاتلش فرمود: ارید حیاته و یرید قتلی خلیلی من عذیری من مراد (۱۲)

من خواستار حیات و زندگی او هستم و او قصد جانم می‏کند، کسی که مورد علاقه من بود و او ابن ملجم مرادی است.

«ثم قال: هذا و الله قاتلی‏»، سپس اشاره به او فرمود: این قاتلم می‏باشد، گفتند یا امیرالمؤمنین آیا او را نمی‏کشی، فرمود: او که هنوز با من کاری نکرده است. (۱۳)

عبدالرحمان بن ملجم مرادی لعنة الله علیه وقتی این کلمات را شنید سخت ترسید و خاموش نشست تا آن حضرت از منبر فرود آمد، پس آن ملعون برخاست‏ به عجله در برابر آن حضرت بایستاد و عرض کرد یا امیرالمؤمنین من حاضرم و در خدمت ‏شما هستم، این دست راست و چپ من است که در مقابل شما است، قطع کن دستهایم را و یا من را به قتل برسان، امام فرمود: چگونه تو را بکشم و حال آنکه جرمی از تو بر من واقع نشده است و اگر هم بدانم تو قاتل من هستی تو را نخواهم کشت، لکن بگو آیا از جهودانی زنی حاضنه داشتی؟ و روزی از روزها به تو خطاب کرد: «ای برادر کشنده شتر ثمود؟» عرض کرد چنین بود یا امیرالمؤمنین، حضرت دیگر سخن نگفت.(۱۴)

- فتح اندلس توسط طارق بن زیاد

در رمضان سنه ۹۲ فتح اندلس به دست مسلمین به رهبری طارق بن زیاد صورت گرفت و خداوند او را بر «ملک لذریق‏» در کنار نهر(لکة) به پیروزی رسانید.(۱۵)

مسلمانان عرب و بربرهای شمال آفریقا در سال ۹۲ هجری تحت فرماندهی سردار نمی‌طارق بن زیاد که خود از قوم سلحشور بربر و یکی از افسران لایق موسی بن نضیر فرمانروای آفریقا بود با ۱۲ هزار سپاهی از تنگه میان مراکش، و اسپانیا، (که امروز به نام این سردار نمی جبل الطارق نامیده شده) گذشت، و در اندک زمانی سراسر اسپانیا که شامل کشور پرتقال کنونی هم بود فتح کرد، دکتر گوستاولوبون می‏نویسد: این فتح با نهایت‏ سرعت انجام گرفت، تمام شهرهای بزرگ دروازه‏ها را به روی این سپاه گشودند، و مانند قرطبه، مالقه، غرناطه، طلیطله، و شهرهایی دیگر بدون مزاحمت فتح شد و به تصرف مسلمین در آمد و در طلیطله که پایتخت مسیحیان بود، بیست و پنج تاج از سلاطین «گت‏» به دست مسلمانان افتاد.(۱۶)

- روز قدس روز مقابله مستضعفین علیه مستکبرین آخرین جمعه ماه رمضان

یکی از وقایع تاریخی که بسیار حائز اهمیت است در اوائل پیروزی انقلاب اسلامی ایران که به دست زعیم و رهبر کبیر مسلمین جهان حضرت امام خمینی(ره) دائر شده، «روز جهانی قدس است‏» که از روز جمعه آخر ماه مبارک رمضان ۱۳۹۹ قمری (۱۳۵۸ شمسی) شروع و مقرر گشت هر ساله در چنین روزی تمام مسلمین جهان راهپیمایی کنند.

روز قدس، روزی است که باید همت کنند و همت کنیم که قدس را نجات بدهیم، روز قدس روزی است، که باید به این روشنفکرانی، که در زیر پرده با آمریکا و عمال آمریکا روابط دارند هشدار داد، هشدار به اینکه اگر از فضولی دست‏ بر ندارند سرکوب خواهند شد. روز قدس فقط روز فلسطین نیست، روز اسلام است، و روز حکومت اسلامی است.(۱۷)

پی ‏نوشت‏ها:

۱- الوقایع و الحوادث، ص ۱۳

۲- از همین کتاب و کتاب رمضان در تاریخ ص ۱۱.

۳- الوقایع و الحوادث ص ۱۹ جهت اطلاع بیشتر از غائله جنگ تبوک به آدرس نامبرده مراجعه فرمائید.

۴- اسد الغابه، مسار الشیعه، مفید - نقل از رمضان در تاریخ.

۵- سوره انبیاء آیه ۹۲

۶- سوره اعراف، آیه ۱۵۷.

۷-توضیح المقاصد، ص ۱۶ - مسار الشیعه، ص ۲۹ - نقل از رمضان در تاریخ.

۸-سوره فتح، آیه ۱.

۹- مسار الشیعه، ص ۳۰ و توضیح المقاصد، ص ۷.

۱۰-سوره اسری، آیه ۱۸.

۱۱- رمضان در تاریخ، ص ۲۵۴.

۱۲ و ۱۳- کشف الغمه، ص ۴۱۴.

۱۴- وقایع الایام خیابانی تبریزی، ص ۵۵۵- سپس این شعر را انشاء کرد، و خطاب به نفس خویش و چنین فرمود: اشدد حیازیمک للموت فان الموت لا قیکا و لا تجزع عن الموت اذا حل بنادیکا

ای علی: کمر همتت را برای مرگ محکم ببند، زیرا بالاخره مرگ به ملاقات تو خواهد آمد، و اظهار عجز مکن از مرگ، آن هنگام که به سراغ تو آمد و تو را در بر گرفت.

۱۵- ارکان الاسلام، ص ۱۸.

۱۶- تاریخ فتوحات اسلمی در اروپا، پیشگفتار.

۱۷- سخنرانی امام خمینی قدس سره در روز جهانی قدس، سنه ۱۳۵۸ تفصیل این سخنرانی در کتاب رهنمودهای امام، ص ۹۶ موجود است.