سیری در دعا و نگارش متون دعایی

دعا در لغت به معنای ندا و صدا زدن و خواندن ۴ آمده به معنای دعوت كردن است و در زبان تركی از آن به چاغِرماق نیز تعبیر می شود همچنین به معنای فراخوانی و حاجت خواهی و به معنای مفهوم طلب میل و توجه به ذات باریتعالی و وجه الله است

یكی از راه های بسیار مؤثر نشر معرفت، فرهنگ و اخلاق والای انسانی در سطح عام و در میان توده ها ـ و ایجاد مدرسه ای عام برای ساختن روح مردم و تبیین "ابعاد صیرروت" (بُعدهای گوناگون دگرگون گشتن و ساخته شدن)، دعا و متون دعایی است. دعا به آن اندازه ـ و با آن كیفیت بسیار متعالی ـ كه در اسلام مطرح شده، و ابزار حركت "تعلیم و تربیت" قرار گرفته در ادیان و مكاتب دیگر مطرح نشده است؛ از آنجا كه این همه حقایق و معارف تربیتی و علوم عالی الهی و تعالیم متعالی انسانی در جای دیگری ـ جز اسلام ـ وجود نداشته است و ندارد پس می توان "مكتب دعا" را، یك حركت تربیتی مؤثر، و یك مدرسهٔ روحی تكامل و تربیتی والا به شمار آورد.

حال دعا كه حال اهتزاز و جنبش روح انسان به سوی دیار ملكوت و ارتباط مجذوبانه و عاشقانه دل با الله است اشرف و اعزّ حالات آدمی است و غایت از تمام عبادات، تحصیل همان حالت است. چنانكه فرموده اند:

"الدعاء مخ العِبادهٔ"۱ چه آنكه حقیقت عبادت، تذلل و عرضِ نیازِ مخلوق به آستان خالق است؛ و این، به گونه ای بسیار روشن، در دعا ظاهر می شود.

به همین جهت در آیه كریمه "و قال ربكم ادعونی استجب لكم ان الذین یستكبرون عن عبادتی سید خلون جهنم داخرین"۲. پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت كنم، در حقیقت، كسانی كه از پرستش من كبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند."

زراره در مورد این آیه، از امام باقر (علیه السلام) نقل كرده كه فرمود: "هو الدعاء و افضل العباده الدعاء"۳ (مقصود از عبادت در اینجا) دعاست. و برترین عبادت، دعاست.

آنچه توجه به آن لازم است این است كه این همه شرف و شكوه جلال، از آنِ "حالِ دعا" است نه صِرف لقلقهٔ لسان و فقط تلفظ به زبان كه نه عشق و شوری در دل پدید آورد و نه اهتزاز و جنبشی در جان بیفكند.

● ادبیات دعا در مذهب شیعه

دعا در لغت به معنای "ندا و صدا زدن" و "خواندن"۴ آمده. به معنای "دعوت كردن" است و در زبان تركی از آن به "چاغِرماق" نیز تعبیر می شود.۵ همچنین به معنای فراخوانی و حاجت خواهی و به معنای مفهوم طلب میل و توجه به ذات باریتعالی و وجه الله است.۶ دعا در اصطلاح عبارت است از خداخوانی و استغاثه و زاری و درخواست چیزی ـ از نیك یا بد ـ برای خود یا دیگری، از درگاه الهی.

حقیقت دعا، یعنی توجه به خداوند متعال و درخواست رحمت و عنایت او، در سرشت هر مخلوقی ـ انسان و غیرانسان ـ نهفته است.

● دعا از نظر "فطرت"

چون واقعیت مخلوق چیزی جز فقر و نیاز به خالق نیست و تعلق و آویختگی به خالق، عین تحقق ذات مخلوق است، لذا چنین وجودی هرگز نمی تواند در ذات خویش از دعا و تضرع و ابتهال، انفكاك پیدا كند. چه آنكه وی در اصل و اساس خلقتش، به حال "دعا" و دست به دامن خداست؛ هر چند بر اثر تربیتهای ناصحیح، حجابهایی از جهالت و قسوت، چهرهٔ فطرتش را پوشانده و او را از فقر و نیاز ذاتی به خدا، غافل كرده و به بیراهه برده باشد.

لذا همین آدم غافل ناآگاه، آنگاه كه در تنگنای مصائب به فشار افتاد و علل و اسباب، به كلی از او منقطع گشت، آن پرده ها و حجاب ها یك جا به كنار رفته و آویختگی فطریش به خدا كه همان اصل وجود اوست، بر او روشن می شود. در این موقع است كه اضطراراً دست به دعا برمی دارد و التجا به خدا می برد و فریاد "یا ربّاه" از عمق جان سر می دهد۷ "وَ جاءَ هُم المَوجُ مِن كُلِّ مكانٍ و ظَنُّوا اَنُّهُم اُحیطَ بِهِم دَعَوُا الله مُخلِصینَ لَهُ الدّین" ۸ و موج از هر طرف بر ایشان تازد و یقین كنند كه در محاصره افتاده اند، در آن حال خدا را پاكدلانه می خوانند كه: "اگر ما را از این [ورطه] برهانی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم شد".

● دعا از دیدگاه "قرآن"

همان گونه كه در مقدمه گفته شد، دعا در منطق قرآن كریم، "عبادت" است و شخص مُعرِض از دعا، مستكبر از عبادت خدا محسوب و محكوم به عذابِ ذلّت بار جهنم است، چنانكه فرموده است:

"وَ قالَ رَبُّكُم اُدعُونی اَستَجِب لَكُم اِنَّ الذین یَستكبرونَ عَن عبادتی سَیَدخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ"۹ پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت كنم، در حقیقت، كسانی كه از پرستش من كبر می ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند".

همنین در آیات آخر سورهٔ فرقان، پس از ذكر صفات عالیهٔ "عبادالرحمن"، اشاره به كلید اساسی مكارم انسانی فرموده است كه:

"قُل ما یَعبَؤُبِكُم رَبّی لَولا دُعاكُم"۱۰

(ای پیامبر به مردم) بگو: اگر دعای شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی كند. ـ ارزش قدر و منزلت شما در پیشگاه خدا در گرو دعای شما است ـ.

و ایضاً می فرماید:

"اُدعُوا رَبَّكُم تَضَرُّعاً وَ خُفیَهً اِنّهُ لایُحِبُّ المُعتَدینَ"۱۱

پروردگار خود را به زاری و نهانی بخوانید (استنكاف از دعا كه تجاوز از مرز عبودیت و بندگی است، منمایید؛) كه او از حدّ گذرندگان را دوست نمی دارد.

و نیز می فرماید:

"وَ اِذا سَاَلَكَ عِبادی عَنّی فَاِنّی قَریب اُجیبُ دَعوَهَ الدّاعِ اِذا دَعانِ فَلیَستَجیبُوا لی وَ لیُؤمِنُوا بی لَعَلَّهُم یَرشُدُون"۱۲

و هر گاه بندگان من، از تو دربارهٔ من بپرسند، ]بگو[ من نزدیكم، و دعای دعاكننده را ـ به هنگامی كه مرا بخواند ـ اجابت می كنم، پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد كه راه یابند.

● دعا از دیدگاه "روایات"

از پیامبر اكرم (ص) مأثور است:

"اِفزَعوا الی الله فی حوائِجِكُم. وَ الجَؤُوا اِلَیه فی مُلِمّاتِكُم. وَ تَضَرَّعوا اِلَیه وَ الدعُوهُ فاِنَّ الُّدعاءَ مُخُّ العِبادَهِ. وَ مامِن مُؤمِنً یَدعُو الله اِلّا استَجابَ. فَاِمّا اَن یُعَجِّلَهُ لَهُ فِی الدُّنیا، اَو یُؤَجِّلَ لَهُ فِی الآخِرَهِ، وَ اِمّا اَن یُكَفِّرَ عَنهُ مِن ذُنُوبِهِ بِقَدرِما دَعا، مالَم یَدعُ بِما ثَمٍ"۱۳

در حوایج خویش از خدا استغاثه نمایید. در شداید زندگی به پناه خدا بروید. به درگاه او تضرع كنید و او را بخوانید. چه آنكه دعا، مغز عبادت است. و هیچ فرد باایمانی نیست كه خدا را بخواند مگر اینكه خدا دعای او را مستجاب گرداند. منتها یا در همین دنیا خواسته اش را می دهد؛ و یا به آخرت تأخیر انداخته و آنجا عنایت می فرماید، و یا بقدر آنچه دعا كرده از گناهانش می آمرزد؛ مادام كه كار نامشروعی را از خدا طلب نكند.

از امام صادق (ع) منقول است كه فرمود:

"یا مُیَسِّرُ، اُدعُ و لاتَقُل: اِنَّ الاَمرَ قَد فُزِغَ مِنهُ. اِنَّ عِندَاللهِ عزَّوَجَلَّ مَنزِلَهً لاتُنالُ اِلّا بِمَساَلَهٍ. وَ لَو اَنَّ عَبداً سَدَّفاهُ وَ لَم یَسأل، لَم یُعطَ شَیئاً. فَسَل اُعطَ. یا مُیَسَّرُ. اِنَّهُ لَیسَ مِن بابٍ یُقرَعُ اِلّا یوشِكُ اَن یُفتَحَ لِصاحِبِهِ"۱۴

ای میسر (اسم راوی است) دعا كن و مگو كه كار تمام شده است [همه چیز از تقدیر خدا گشته و دیگر دعا فایده ای ندارد]. چه آنكه نزد خدای عزوجل منزلتی است كه به آن نمی شود دست یافت مگر از طریق دعا و تقاضای از خدا. و اگر بنده ای دهان خود را ببندد و از خدا نخواهد، چیزی به او داده نمی شود. پس بخواه تا به تو بدهند. ای مُیسّر، حقیقت آنكه هیچ دری نیست كه كوبیده شود مگر آنكه به زودی به روی كوبنده اش گشوده گردد.

در عظمت و اهمیت دعا ، روایات بی شماری از لسان معصومین علیهم السلام وارد شده است كه به دو نمونه اكتفا شد.

●آفاق تعبیر در دعا

"دعاها با الفاظی فصیح و بلیغ، واژه هایی حساس و هیجان بار، تركیبهایی جذاب و نفوذگر، مضمون هایی ژرف و بیانی تكان دهندهٔ روح و بخشندهٔ حیات به دل ادا گشته اند. در دعاها آفاقی از تعبیر پدید آمده است كه به خوبی می توانند دل را بیدار كنند، و شور درونی انسان را برآشوبند، و شعور ناب را در آدمی فعال سازند، و اعماق فطرت را به هیجان آورند، و روح را صیقل دهند، و به انسان صلابت دهند".۱۵

● آفاق جلیل تربیت

دعاهای مختصر و مفصل، با مضمون های بی مانند انسان ساز و جامعه پرداز، در انواع مختلف معرفت، و تعهد و رسالت و صلابت و حضور، چنان فراوان است كه به چندین مجلد می رسد. ما در اینجا به اختصار به ذكر یك نمونه می پردازیم.

این نمونه ـ كه ذكر می شود ـ دعایی است بسیار عجیب و بی مانند وتكان دهنده، در مقیاس تعالی فردی، و تربیت اجتماعی، و تحققِ انسانی، در آفاق جلیل تربیت و حضور:

"اَللّهُمَّ أَدخِل علی اَهلِ القُبور السُّرور! اَللّهُمَّ آَغنِ كُلَّ فقیر! اللّهُمَّ اَشبِع كُلَّ جائعُ! اللّهُمَّ اكسُ كُلَّ عُریان! اللّهُمَّ اقضِ دین كُلَّ مَدین! اللّهُمَّ فَرِّج عن كُلَّ مَكرُوب!…"۱۶

خداوندا! اسیران خاك را [كه در اندوهان عالم برزخ گرفتارند] شاد كن. خداوندا! همهٔ ناداران را توانگرساز. خداوندا! همهٔ گرسنگان را سیر كن. خداوندا! همهٔ برهنگان را جامه بپوشان. خداوندا! قرض همهٔ قرض داران را ادا كن. خداوندا! بار غم از دل همه غمداران بردار!

"اكنون در این دعا و آفاق جلیل آن بنگرید! و روح حیاتی و موج آفرین آن را لمس كنید: این چشم اندازهای گسترده انسانی، این پهنه های كرانه ناشناس عواطف بشری، این اقیانوس موج خیز احساسات همگانی، این همه چگونه در این رواق مخلوت الهی، و تلألؤ تَألُّه الهی تعبیه شده است. در این مكتب به همه افراد تعلیم شده است كه حتی در مقام خلوت با خدای خویش چنین و اینسان به یاد همه انسان ها و نگران وضع آنان باشند، و همه دردها و گرفتاری ها را لمس كنند و برای رفع آنها خداوند را بخوانند.

واژهٔ "كل" (همه)، در این دعا بسیار آموزنده است و بسیار پربار؛ كه، همه ناداران، همهٔ گرسنگان، همهٔ برهنگان، همه غریبان، همهٔ بی سروسامان ها… و آن "همهٔ" دیگر".

در این دعا علاوه بر ابعاد توحیدی و انسانی یاد شده، پیام مهم دیگری كه وجود دارد این است كه چون مسلمان می داند كه جهان، جهان اسباب است و خداوند متعال هر كاری را با اسباب آن انجام می دهد ـ بالطبع ـ توجه می یابد كه او باید در كنار دعا كردن دست به كار نیز ببرد، و در جهت بی نیازسازی نیازمندان، و سیر كردن گرسنگان، و پوشیدن برهنگان و … با صدق و كوشایی و به اندازه توان ومقام و موقعیت خویش بكوشد.

نخستین جمله این دعا دربارهٔ مردگان است (آنان كه رفتند و دستشان از جهان كوتاه شد، و با نتایج و آثار اعتقادات و افكار و اعمال خویش محشور گشتند)، و برای آنان از درگاه خداوند متعال سرور و شادی روح مسألت شده است.

و این شروع ـ از جمله ـ برای آن است كه ما را به یاد آنان بیندازد و بلكه به یاد خودمان نیز، و به یاد روز رفتن از جهان و خفتن در دل خاك گورستان. همچنین جملهٔ آغاز دعا به ما یادآوری می كند كه مشكل در آن جهان (جهان برزخ و جهان رستاخیز)، مشكل حزن و اندوه است، حزن و اندوهی گران و ماندگار كه از یاد دنیا و از دست دادن فرصتهای دنیا بر انسان مستولی می گردد، و برای روح انسان، دوزخی گران پدید می آورد، یاد فرصت هایی كه برای عبادت خدا و امكاناتی كه برای خدمت به خلق خدا داشته ایم و و از آنها بهره نبرده ایم.

و چنین است فوران اعماق "دعا" و اشعه "آفاق صیرورت"، و پیامهای گوناگون "تربیت" كه "مكتب دعا"، تحقق بخش آنهاست.۱۷

● دعا و سلوك الهی

اینكه گفته اند: "سلوك، سیر الی الله است اولاً. و سیر فی الله است. ثانیاً، كه تمامی ندارد" از جمله بهترین مقدمات این سیر ـ هر دو ـ خواندن متأملانه دعاهای توحیدی و معتبر است. پس هر گاه طالب لعل و گوهری به هم رسد، خورشید از پرورش معدن و كان دریغ نخواهد كرد.۱۸

پاورقی ها:

۱- (مجلسی، بحارالانوار، ۹۳/۳۰۰؛ حر عاملی، وسائل الشیعه،۴/۱۰۸۷ ؛ متقی هندی، كنزالعمال، ۶۲/۲ )

۲- (مؤمن/ ۶۰)

۳- (طبرسی، مجمع البیان، ۲۰۹/۵ ؛ حویزی، نورالثقلین، جزء رابع / ۵۲۸)

۴- (راغب اصفهانی، مفردات / ۱۶۹)

۵- (مصطفوی، التحقیق، ۳/۲۱۷ )

۶- (همو/ ۲۱۸)

۷- (ضیاءآبادی، توبه/ ۱۷)

۸- (یونس/۲۲)

۹- (مؤمن/۶۰)

۱۰- (فرقان/۷۷)

۱۱- (اعراف/۵۵

۱۲- (بقره/۱۸۶)

۱۳- (ابن فهد حلی، عُدّه الداعی/۴۰)

۱۴- (كلینی، كافی،۲/۴۶۶ )

۱۵- (حكیمی، جامعه سازی قرآنی/۲۱۷).

۱۶- (قمی، مفاتیح الجنان/۳۲۶)

۱۷- (حكیمی، جامعه سازی قرآنی/ ۲۴۰-۲۳۷)

۱۸- (همو/ ۲۴۱)

۱۹- (مجهول، نزهه الزاهد/۱۰)

۲۰- (همو/۱۲)

۲۱- (دوانی، مفاخر اسلام،۳/۱۳۲ )

۲۲- (الفهرست/۴۲)

۲۳- (ابن قولویه قمی، كامل الزیارات مقدمه كتاب)

۲۴- (دوانی، مفاخر اسلام/۳۸۱)

۲۵- (مجهول، نزهه الزّاهد/ ۱۸)

۲۶- (طوسی، مصباح المتهجد)

۲۷- (اتان گلبرگ، كتابخانه ابن طاووس/۱۳)

۲۸- (همو/۱۴)

۲۹- (حر عاملی، امل الامل، ۲۰۵/۲ )

۳۰- (ر.ك: اقبال الاعمال، سید بن طاووس)

۳۱- (نك: جمال الاسبوع، سید بن طاووس).

۳۲- (نك: الدروع الواقیه، سید بن طاووس)

۳۳- (نك: مُهج الدعوات و منهج العبادات، سید بن طاووس)

۳۴- (نك: فتح الابواب، سید بن طاووس)

۳۵- (نك: الأمان، سید بن طاووس)

۳۶- (إتان گلبرگ، كتابخانه ابن طاووس/۵۹؛ نك: فلاح السائل، سید بن طاووس)

۳۷- (مجهول، نزهه الزاهد/۲۷)

۳۸- (نك: آئین بندگی و نیایش، غفاری)

۳۹- (نك: عُدّه الداعی، ابن فهد حلی)

۴۰- (امین عاملی، اعیان الشیعه، ۱۸۵/۲ )

۴۱- (قمی، فوائد الرضویه/۷؛ امین عاملی، اعیان الشیعه ۱۸۴/۲ )

۴۲- (نك: بلدالأمین، كفعمی)

۴۳- (نك: المصباح، كفعمی)

۴۴- (امینی، الغدیر، ۲۴۹/۱۱ ؛ حر عاملی، امل الامل ۱۵۵/۱ )

۴۵- (نك: مفتاح الفلاح، شیخ بهایی، مقدمه ناشر)

۴۶- (حسن زاده آملی، نور علی نور / ۱۱)

۴۷- (نك: زاد المعاد، مجلسی)

كتابشناسی:

- ابن فهد حلی، عده الداعی و نجاح الساعی، تهران، دارالكتب الاسلامی، چ اول، ۱۴۰۷

- ــــ ، آئین بندگی و نیایش، (ترجمه عده الداعی ابن فهد حلی: غفاری) قم: بنیاد معارف اسلامی، چ اول، ۱۳۷۵ ش.

- إتان گلبگ، كتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، (ترجمه: سید علی قرائی، رسول جعفریان)، قم: كتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۱ش.

-امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعه، بیروت: دار التعارف، ۱۴۰۳هـ.

-امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الكتاب و السنه و الأدب، بیروت: دارالكتاب العربی، ۱۴۰۳ هـ،

- حر عاملی، امل الآمل، قم: دارالكتاب الاسلامی، ۱۳۶۲ش.

- ـــــ ، وسائل الشیعه، تهران: مكتبه الاسلامیه، چ پنجم، ۱۳۹۸ هـ.

- حسن زاده آملی، نور علی نور در ذكر و ذاكر و مذكور، قم: انتشارات تشیع، چ پنجم، ۱۳۷۶ش.

- حكیمی، جامعه سازی قرآنی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ اول، ۱۳۷۸ ش.

- حویزی، عبد علی بن جمعه العروسی، نور الثقلین، قم: بی جا، بی تا.

- خوانساری، روضات الجنات، تهران: كتابفروشی اسلامیه، ۱۴۱۰هـ.

- دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران: امیركبیر، چ اول، ۱۳۶۳ ش.

- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، تهران: مكتبه المرتضویه، بی تا.

- سید بن طاووس، اقبال الاعمال، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مكتب الاعلام الاسلامی، چ اول، ۱۴۱۴ هـ.ق.

- ــــ ، الأمان مِن أخطار الاسفار و الأزمان، بیروت: مؤسسه النور، ۱۴۰۸ هـ.

- ـــ ، جمال الاسبوع بكمال العمل المشروع، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه الآفاق، چ اول، ۱۳۷۱ ش.

- ــــ ، الدّروع الواقیه من الاخطار فیما یعمل فی شهر یوم علی التكرار.

- ــــ ، فتح الأبواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چ اول، ۱۴۰۹ هـ.

- ــــ ، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل، به تحقیق: غلام حسین مجیدی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول، ۱۴۱۹ق.

- ــــ ، مُهج الدّعوات و منهج العبادات، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۴ هـ.

- شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، تهران: انتشارات حكمت، ۱۳۶۹ ش.

- ضیاءآبادی، سید محمد، توبه (شرحی از دعای سی و یك صحیفه سجادیه، تهران: انتشارات نبأ، چ دوم، ۱۳۸۲ ش.

- طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المكتبه العلمیه، بی تا.

- فولادوند، محمدمهدی، ترجمه قرآن كریم، تهران: دارالقرآن الكریم، ۱۳۷۶ ش.

- قمی، ابن قولویه، كامل الزیارات، تهران: مكتبه الصدوق، چ اول، ۱۳۷۵ ش.

- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۹ هـ.

- طوسی، الفهرست، نجف: مكتبه المرتضویه، بی تا.

- كفعمی، علی بن ابراهیم، البلد الأمین و الدّرع الحصین، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۸هـ.

- ــــ ، المصباح فی الأدعیه و الصلوات و الزیارات، بیروت: اعلمی، ۱۴۱۴هـ.

- كلینی، اصول كافی، تهران: مكتبه الصدوق، چ دوم، ۱۲۸۱ هـ.

- متقی هندی، كنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت: مؤسسه الرساله، بی تا.

- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران: مكتبه الاسلامیه، ۱۳۷۸ هـ.

- ــــ ، زادالعماد، تهران: انتشارات سعدی، چ اول، ۱۳۷۰ ش.

- طوسی، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، چ اول، ۱۴۱۱ هـ.

- مصطفوی، حسن، التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، قم: مركز نشر الكتب، ۱۳۹۷

- مؤلّفی مجهول، نزهه الزاهد، به كوشش: رسول جعفریان، تهران: اهل قلم، چ اول، ۱۳۷۶ ش.

سید مهدی شهیدی

---